Αξιοθέατα στη Νάξο

Αξιοθέατα στη Νάξο

Η ανθρώπινη παρουσία στη Νάξο καταγράφεται σταθερά εδώ και χιλιάδες χρόνια, χαρίζοντας στο νησί ένα πλούσιο πολιτιστικό ψηφιδωτό από διάφορες εποχές και με ποικίλες επιρροές. Χάρη στη γεωγραφική της θέση, η Νάξος υπήρξε κέντρο επικοινωνίας και συνδιαλλαγής ανάμεσα στους κατοίκους των γειτονικών νησιών, αλλά και μεταξύ διαφορετικών φυλών και εθνοτήτων. Η Νάξος άνθησε κατά τον Κυκλαδικό Πολιτισμό, ανάμεσα στο 3000-2000 π.Χ., χάρη στο εμπόριο και τη ναυτιλία, αλλά και χάρη στον ορυκτό της πλούτο, μάρμαρο και σμύριδα.

Ένας πολύ όμορφος περίπατος σε ένα παλαιό μονοπάτι που βρίσκεται κοντά στη Γαλήνη θα σας μεταφέρει στο βυζαντινό παρελθόν της Νάξου. Πρόκειται για το μονοπάτι που οδηγεί στις αρχαίες κρήνες, της περιοχής Μεσονήσι, η οποία αποτελεί τμήμα παλιού μονοπατιού που χρησιμοποιούσαν κάποτε οι μοναχοί του νησιού. Το μονοπάτι ξεκινούσε από εκεί που αρχίζει σήμερα ο αυτοκινητόδρομος Χώρα-Γαλήνη-Εγγαρές. Με νοτιοανατολική πορεία, περνούσε αρχικά από το σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (Θεολογάκι), από όπου η θέα προς τη Χώρα είναι πανοραμική. Στη συνέχεια, ακολουθώντας βόρεια πορεία, περνούσε από την κορυφή Ξύδι ανάμεσα σε βραχώδη πετρώματα πλουτωνίου και αναβαθμίδες παλαιών καλλιεργούμενων εκτάσεων και οδηγούσε στη λεκάνη που ονομάζεται Μεσονήσι. Μέσα σε αυτή τη λεκάνη βρίσκονται τρεις αρχαίες κρήνες. Η πρώτη με τη δεξαμενή της βυζαντινών χρόνων είναι κτισμένη στα όρια του ρέματος που διασχίζει την περιοχή ενώ λίγο πιο κάτω και πλάι στο μονοπάτι βρίσκεται και η δεύτερη αρχαία κρήνη με τη δεξαμενή της. Ακόμη και σήμερα οι κρήνες έχουν νερό όλο το χρόνο. Από αυτές τις κρήνες έπιναν νερό οι διερχόμενοι από το μονοπάτι και οι καλλιεργητές της περιοχής πότιζαν τα κτήματα τους. Η τρίτη αρχαία δεξαμενή βρίσκεται επίσης πλάι στο μονοπάτι λίγο παρακάτω. Δίπλα της υπάρχουν σημάδια αρχαίου εργαστηρίου άλεσης καρπών, που είναι μοναδικό στη Νάξο, μαρμάρινες αρχαίες λεκάνες καθώς και η επιγραφή «ΑΘΗΝΑΙΣ» σκαλισμένη σε μαρμάρινη πλάκα, που ίσως δηλώνει τόπο λατρείας. Το μονοπάτι συνεχίζει και οδηγεί στη Γαλήνη, στην εκκλησία της Παναγίας Ατταλιώτισσας, στην Μονή Υψηλοτέρας και από εκεί μέσα από τον κάμπο των Εγγαρών καταλήγει στη Μονή Φανερωμένης. Το μονοπάτι είναι πανέμορφο και βατό ακόμα και σήμερα.

Στο χαμηλό ύψωμα που δεσπόζει στις αρχές μιας εύφορης κοιλάδας στην περιοχή Γύρουλας, νότια του χωριού Σαγκρί, ξεκίνησε στον 8ο π.Χ. αι. μια υπαίθρια λατρεία θεοτήτων της φύσης. Στην ίδια θέση κατά τον ύστερο 6ο π.Χ. αι. οικοδομήθηκε μνημειώδης ολομάρμαρος ναός. Το ιερό σύμφωνα με διάφορες ενδείξεις ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα, τη Δήμητρα και την Κόρη, με έμφαση στις χθόνιες ιδιότητές τους. Η λατρεία χθόνιων θεοτήτων που σχετίζονται με τη γονιμότητα και την αύξηση της βλάστησης δικαιολογείται από την ίδρυση του ιερού στον πυρήνα μιας περιοχής πλούσιας σε παραγωγικούς πόρους, κατάλληλης κυρίως για αγροτική εκμετάλλευση. Επιπλέον το ιερό αυτό αποτέλεσε κέντρο λατρείας και παράγοντα συνοχής των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής του. Ο μαρμάρινος ναός αντιπροσωπεύει ένα από τα σημαντικότερα βήματα στην εξέλιξη της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο (στον 5ο – 6ο αι. μ.Χ.), ο αρχαίος ναός μετατράπηκε σε Βασιλική. Έως τον 8ο μ.Χ. αι., οπότε ο χώρος εγκαταλείφθηκε, γύρω του αναπτύχθηκαν διάφορες εργαστηριακές εγκαταστάσεις για την παραγωγή λαδιού, κρασιού και κεραμικών. Αργότερα η λατρεία συνεχίστηκε στο μικρό μονόχωρο ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο, που οικοδομήθηκε στην αψίδα της ερειπωμένης Βασιλικής. Ο ναΐσκος μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση το 1977 για τις ανάγκες αναστήλωσης του αρχαίου ναού. Η τελευταία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με το Πολυτεχνείο του Μονάχου. Λίγα μέτρα από τον αρχαιολογικό χώρο βρίσκεται το κτίριο της Μουσειακής Συλλογής όπου εκτίθενται τα σημαντικότερα κινητά ευρήματα και αρχιτεκτονικά μέλη από την ανασκαφή του ιερού.

Κοντά στον παραθαλάσσιο οικισμό Απόλλωνα, βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία μαρμάρου της Νάξου, όπου ξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας η μαρμαρογλυπτική. Εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι μεταφέρονταν με το σύστημα της διολίσθησης από εδώ μέχρι το μόλο του αρχαίου λιμανιού στον Απόλλωνα, για να ταξιδέψουν στη Δήλο, αλλά και σε πολλά άλλα μέρη. Στο αρχαίο λατομείο έχει απομείνει μέχρι σήμερα, o ημίεργος κολοσσιαίος κούρος του Απόλλωνα, όπως επίσης και δεκάδες τομές στα μάρμαρα, κομμάτια από αρχιτεκτονικά μέλη, αλλά και απομεινάρια από άλλους ημίεργους κούρους. Επίσης ίχνη από εργασίες κοπής του μαρμάρου, ίχνη σμίλης, τομές, κλπ. είναι συνηθισμένο φαινόμενο σε ολόκληρο το λόφο και την πλαγιά του αρχαίου λατομείου. Τα λατομικά υλικά, υπολείμματα από την επεξεργασία και την κοπή των μαρμάρων ρίχνονταν στη βορειοδυτική πλευρά του λόφου. Σύμφωνα με περιγραφές των κατοίκων οι σωροί από αυτά τα υλικά (κυρίως χαλίκια) καλύπτουν ακόμη και σήμερα την πλαγιά μέχρι τη θάλασσα στον ορμίσκο «στσ’ Αφόρμους» και όλα τα πεζούλια στην πλαγιά αυτή είναι χτισμένα με «πελεκούδια» μαρμάρων του λατομείου. Στην κορυφή του λόφου του λατομείου στη θέση «γράμματα», υπάρχει η επιγραφή «όρος ιερόν χωρίου Απόλλωνος» που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα πΧ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί.

Κάτω από την πλατεία της Μητρόπολης, στη βόρεια πλευρά του λιμανιού, αποκαλύφθηκε από τις ανασκαφές ένα κομμάτι της μυκηναϊκής πρωτεύουσας της Νάξου, η οποία χρονολογείται το 1300 π.Χ. Πρόκειται για ένα κομμάτι της αρχαίας αγοράς και του οικισμού της πρωτεύουσας. Πιθανολογείται ότι η Ακρόπολη των Μυκηναϊκών χρόνων ήταν στο λόφο του Κάστρου. Τα μεγάλα νεκροταφεία της εποχής ήταν στ’ Απλώματα και στη θέση Καμίνι ανατολικότερα. Τα αρχαία οικοδομήματα συνεχίζονται και μέσα στη θάλασσα. Μέρος του αρχαιολογικού χώρου έχει διαμορφωθεί κατάλληλα ως Επιτόπιο Αρχαιολογικό Μουσείο και αποτελεί πόλο έλξης των τουριστών της Νάξου.

Στο κέντρο της κατάφυτης περιοχής του Φλεριού, λίγα μέτρα πάνω από τις πηγές του αρχαίου υδραγωγείου βρίσκεται ιερό αφιερωμένο σε γυναικεία θεότητα της ευφορίας της γης και στους δίδυμους γίγαντες Ώτο και Εφιάλτη. Εδώ η λατρεία ξεκίνησε περί το 800 π.Χ. και συνεχίστηκε με ένταση έως και τον 6ο π.Χ. αι. και αργότερα με φθίνουσα πορεία. Το ιερό υπήρξε αγαπημένος τόπος λατρείας των λατόμων που εργάζονταν στα γειτονικά λατομεία μαρμάρου, οι οποίοι αναγνώριζαν στους υπερφυσικής δύναμης αδελφούς τούς προστάτες και βοηθούς τους στο δύσκολο έργο του χειρισμού τεράστιων όγκων μαρμάρου. Δοκιμές, αποτυχημένα ή ελαττωματικά έργα τους σε μάρμαρο αποτελούν τα συχνότερα αναθήματα σε αυτό. Η λατρεία της θηλυκής θεότητας τεκμηριώνεται από γυναικεία πήλινα ειδώλια, καθώς και από πληθώρα αντικειμένων σχετιζόμενων με την υφαντική τέχνη, όπως αγνύθες και υφαντικά βάρη – όλα εκτίθενται στη Μουσειακή Συλλογή Μελάνων. Οι ανασκαφές στο ιερό αποκάλυψαν τρία ιερού χαρακτήρα οικοδομήματα, υπαίθριους χώρους άσκησης χθόνιας λατρείας καθώς και σύστημα βοηθητικών κτιρίων. Παρά τον ταπεινό χαρακτήρα των κατασκευών αυτών ο μελετητής αναγνωρίζει τα πρώτα βήματα των Ναξίων τεχνιτών προς την κατάκτηση της μνημειώδους αρχιτεκτονικής  – π.χ. το μαρμάρινο μονόλιθο κατώφλι με υπέρθυρο και παραστάδες ενός από τα ναϊκά κτίρια, αποτελούν τον πρόδρομο των κλασικών μνημειωδών θυρωμάτων.

Το πρώτο, αρχαϊκό (του ύστερου 6ου π.Χ. αι.), υδραγωγείο ήταν κατα-σκευασμένο από πήλινους σωλήνες τοποθετημένους σε τάφρο. Το δεύτερο κατασκευάστηκε στην εποχή της Ρωμαιοκρατίας, διαθέτει δύο σαφώς διακρινόμενες οικοδομικές φάσεις και αποτελείται από κτιστό με υδραυλικό κονίαμα αγωγό, με υπόγεια και υπέργεια τμήματα. Και τα δύο υδραγωγεία, ακολουθώντας κοινή διαδρομή, ξεκινούσαν από πηγή που αναγνωρίζεται σήμερα σε περιβόλι στο Φλεριό κάτω από νεότερη κατασκευή, διέσχιζαν απόσταση 11 χιλιομέτρων και κατέληγαν σε άγνωστο για εμάς σημείο στην πόλη της Νάξου – το υδραγωγείο της εποχής της Ρωμαιοκρατίας θα κατέληγε στη σημερινή «Τρανή Φουντάνα», μια σύγχρονη με την κατασκευή του, υπέργεια τότε, δεξαμενή. Στη διαδρομή του υδραγωγείου υπήρχαν φρεάτια καθαρισμού – συλλέκτες νερού. Ενδεικτική της σπουδαιότητας και της δυσκολίας του έργου από τεχνική άποψη είναι η διάνοιξη υπόγειας σήραγγας στο βουνό μεταξύ Φλεριού και Καμπόνων, μήκους 220μ., για την αξιοποίηση πηγής στη δεύτερη περιοχή.

Στις περιοχές Μπαρού και Καμίνια έχουν αποκαλυφθεί έπειτα από επίπονες ανασκαφικές εργασίες η είσοδος και η έξοδος (αντίστοιχα) της υπόγειας σήραγγας του αρχαίου υδραγωγείου. Πρόκειται για ένα σπουδαίο τεχνικό έργο που κατασκευάστηκε ήδη στην πρώτη φάση του υδραγωγείου (τον ύστερο 6ο π.Χ. αι.). Επιλέχθηκε η δυσκολότερη λύση της διάνοιξης σήραγγας (αντί να ακολουθήσει το υδραγωγείο την απλούστερη φυσική έξοδο της μικρής λεκάνης του νερού προς την κοιλάδα των Μελάνων) προκειμένου να αξιοποιηθεί από το υδραγωγείο εκτός του νερού των πηγών του Φλεριού που βρίσκεται στην αφετηρία του, και το νερό της πηγής των Καμπόνων –η τελευταία βρίσκεται κοντά στην έξοδο της σήραγγας. Η σήραγγα έχει μήκος περίπου 220μ. και ύψος 1,60-1,40μ. (σε όσο τμήμα της ερευνήθηκε). Το νερό έρεε στον πυθμένα της εντός αύλακας καλυμμένης με πλάκες, ώστε η σήραγγα να είναι επισκέψιμη. Κατά την εποχή της Ρωμαιοκρατίας στην είσοδο και την έξοδο κατασκευάστηκαν δύο μεγάλα φρέατα συγκέντρωσης και καθαρισμού του νερού (σωζόμενου ύψους 3,70μ. περίπου) καθώς επίσης κτιστές, θολωτές κατασκευές που συνέδεαν τα φρέατα με τα σημεία αρχής και τέλους της σήραγγας στο φυσικό βράχο.

Στη θέση Ύρια, νότια της πόλης της Νάξου, στο κέντρο της εύφορης υγρής κοιλάδας του Λιβαδιού, λειτούργησε από τον 14o π.Χ. αι. έως και την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας ένα από τα σπουδαιότερα ιερά της πόλεως των Ναξίων, αφιερωμένο στο Διόνυσο και ενδεχομένως και σε μια γυναικεία θεότητα της φύσης. Η λατρεία από τη Μυκηναϊκή εποχή (14ος π.Χ. αι.) έως τη Μεσογεωμετρική περίοδο (800-750 π.Χ.) ήταν υπαίθρια. Ακολούθησε η οικοδόμηση τεσσάρων διαδοχικών κτηρίων, στην ίδια θέση και με τον ίδιο προσανατολισμό, τα οποία εξυπηρέτησαν τις διαρκείς και ολοένα αυξανόμενες ανάγκες των πιστών σε μια περιοχή με εξαιρετικές γεωμορφολογικές δυσκολίες λόγω του ελώδους χαρακτήρα της. Σήμερα έχει αποκατασταθεί στα πλαίσια ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με το Πολυτεχνείο του Μονάχου, η τελευταία φάση, ο μνημειώδης ναός της Αρχαϊκής εποχής (580π.Χ.). Οι ναοί των Υρίων τεκμηριώνουν με μοναδική πληρότητα τη γέννηση της μαρμάρινης νησιωτικής ελληνικής αρχιτεκτονικής. Ο ναός αυτός μετατράπηκε σε χριστιανική Βασιλική στο 5ο-6ο μ.Χ. αιώνα. Οι αλλεπάλληλες πλημύρες είχαν ως συνέπεια την εγκατάλειψή της και τη μεταφορά της λατρείας στο γειτονικό ναό του Αγίου Γεωργίου. Τις ανάγκες των πιστών εξυπηρετούσε εστιατόριο –η παλαιότερη οικοδομική του φάση χρονολογείται στην πρώιμη Αρχαϊκή εποχή – που αντικαταστάθηκε από μεγαλύτερα κτήρια κατά τους Κλασικούς χρόνους και τη Ρωμαιοκρατία. Μικρό δείγμα των κινητών ευρημάτων που απεκάλυψε η πολύχρονη ανασκαφική έρευνα στην περιοχή εκτίθεται στο κτίριο της Μουσειακής Συλλογής.

Στην ευρύτερη περιοχή του Φλεριού έχει εντοπιστεί ένας από τους δύο σημαντικότερους πυρήνες εξόρυξης ναξιακού μαρμάρου στην αρχαιότητα (ο δεύτερος βρίσκεται στην περιοχή Απόλλωνας). Η περιοχή βρίθει καταλοίπων λατόμευσης (χαρακτηριστικά ίχνη αρχαίων λατομιών, όπως φάλκες, ορθογώνιες οπές σφηνών, σειρές μικρών κυκλικών οπών από βελόνι, πληθώρα λατύπης) και κυρίως, φιλοξενεί δύο ημίεργα ανδρικά γυμνά αγάλματα (κούρους) υπερφυσικών διαστάσεων, τα οποία χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 6ου αι. π.Χ. Τέτοιου μεγέθους έργα στην αρχαιότητα δουλεύονταν χονδρικά στο λατομείο (για να μην καταστραφεί κατά τη μεταφορά η τελική επιφάνειά τους) και ολοκληρώνονταν στον τόπο προορισμού τους. Και στις δύο περιπτώσεις είναι προφανές ότι κατά τη μεταφορά τους από τις πλαγιές του λατομείου προς την κοιλάδα του ποταμού κάποιο ατύχημα έγινε αφορμή να σπάσει τμήμα τους (στον κούρο στο Φαράγγι στα σκέλη, στον κούρο στο Φλεριό στο δεξιό πόδι) με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν. Η ατυχής έκβαση της μεταφοράς τους αναδεικνύει εύγλωττα τις δυσκολίες και την αγωνία των λατόμων της εποχής, που αναζητούσαν στο γειτονικό ιερό στις πηγές του Φλεριού στο πρόσωπο των γιγάντων Ώτου και Εφιάλτη παραστάτες στο επίπονο έργο τους.

Το εντυπωσιακότερο θέαμα στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα είναι ένας μισοτελειωμένος τεράστιος κούρος γνωστός ως κούρος του Απόλλωνα. Το άγαλμα χρονολογείται στον 6ο αιώνα π.Χ., είναι πάνω από 10 μέτρα και οι γνώμες διίστανται για το εάν παριστάνει το θεό Απόλλωνα ή το θεό Διόνυσο. Το γεγονός ότι την ίδια εποχή που έχει χρονολογηθεί είχε ξεκινήσει η κατασκευή του γιγάντιου ναού του Απόλλωνα στην Θέση Πορτάρα, εγείρει ερωτήματα για το εάν συνδέεται με κάποιο τρόπο με το συγκεκριμένο ναό. Το άγαλμα δεν ολοκληρώθηκε ποτέ είτε γιατί ράγισε και δεν ήταν δυνατή η αποκατάστασή του, είτε γιατί για κάποιους λόγους ακυρώθηκε ή δεν πληρώθηκε η παραγγελία του.

Ο Μυκηναϊκός Τάφος της Χωστής, είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία στην περιοχή της Κωμιακής. Πρόκειται για έναν από τους τρεις μυκηναϊκούς θολωτούς τάφους που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα στις Κυκλάδες – οι άλλοι δύο είναι της Αγίας Θέκλας στην Τήνο και των Αγγελικών της Μυκόνου. Αποτελείται από ένα ταφικό θάλαμο, κυκλικό, κτισμένο με ογκολίθους τοποθετημένους εκφορικά, δηλαδή σε οριζόντιες στρώσεις που η κάθε μία εξέχει ελαφρά από την προηγούμενη, έτσι ώστε να δημιουργείται θόλος. Οι ογκόλιθοι συγκρατούν ο ένας τον άλλο με το βάρος τους, χωρίς συνδετικό υλικό. Ο θάλαμος έχει εσωτερική διάμετρο στη βάση 3,30 μ. και ύψος 2,40 μ. Η οροφή κλείνει με μια μεγάλη πλάκα και η είσοδος του τάφου βρίσκεται στην ανατολική πλευρά όπου καταλήγει μικρός δρόμος με κτιστές πλευρές. Μετά την ταφή, η θόλος και ο δρόμος είχαν σκεπαστεί με τύμβο από χώμα, ωστόσο ο τάφος συλήθηκε και το άνοιγμα στη νότια πλευρά οφείλεται πιθανότατα στους αρχαιοκάπηλους. Δυστυχώς, η σύληση του τάφου εξαφάνισε πολύτιμα στοιχεία, γι’ αυτό η ακριβής χρονολόγησή του παραμένει υποθετική, και τοποθετείται γύρω στο 1300 π.Χ. Ο θολωτός τάφος της Χωστής παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της σπανιότητάς του στις Κυκλάδες, αλλά και της θέσης του, σ’ αυτή την ορεινή περιοχή, μακριά από το μεγάλο μυκηναϊκό αστικό κέντρο της Χώρας. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για τον τάφο τοπικού άρχοντα του οποίου όμως το όνομα δεν προκύπτει από τα λιγοστά ευρήματα του τάφου, αλλά πιθανώς συνδέεται με το τοπωνύμιο της περιοχής «Αξός», το οποίο με τη σειρά του συνδέεται γλωσσικά με το όνομα «Νάξος», όπου Νάξος ήταν ο πρώτος βασιλιάς του νησιού που ήρθε από την περιοχή της Μικράς Ασίας επί κεφαλής οικιστών.

Η Πορτάρα είναι το σήμα κατατεθέν της Νάξου. Είναι μια τεράστια μαρμάρινη πύλη, υπόλειμμα ενός ναού του Απόλλωνα του 530 π.Χ., που έμεινε ημιτελής στην κατασκευή του. Αποτελείται από 4 κομμάτια μαρμάρου βάρους 20 τόνων. Βρίσκεται πάνω στο νησάκι «Παλάτια» στην είσοδο του λιμανιού της Νάξου. Άρχισε να χτίζεται από τον τύραννο Λύγδαμι τον 6 αι. π.Χ., σύμφωνα με τις προδιαγραφές του ναού του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα και της Ήρας στη Σάμο. Ιωνικού ρυθμού, είχε μήκος 59 μ. και πλάτος 28 μ., ενώ η είσοδός του βρισκόταν στην δυτική πλευρά γεγονός ασυνήθιστο σε ναούς τέτοιου τύπου. Η μνημειώδης πύλη που σώζεται σήμερα οδηγούσε από τον πρόδρομο στο σηκό του ναού και αποτελείται από τέσσερα μαρμάρινα τμήματα βάρους δεκάδων τόνων. Τριγύρω διακρίνονται ίχνη από τα θεμέλιά του καθώς και τα θεμέλια της περιμετρικής κιονοστοιχίας που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Τον 6ο ή 7ο αιώνα οι χριστιανοί έκτισαν εκκλησία πάνω στα ερείπια του με εγγεγραμμένη αψίδα. Το νησάκι «Παλάτια» έχει συνδεθεί με τη λατρεία της Αριάδνης και του Διονύσου –άλλωστε ο μύθος θέλει την αρπαγή της Αριάδνης από τον Διόνυσο στην ακρογιαλιά τους- και θεωρείται ο τόπος όπου γιορτάστηκαν τα πρώτα «Διονύσια». Σήμερα η Πορτάρα ενώνεται με τη στεριά με πλακοστρωμένο μονοπάτι.

Στους ΝΑ πρόποδες του Απάνω Κάστρου, στη θέση «Αλωνάκια», έχει αποκαλυφθεί νεκροταφείο της γεωμετρικής εποχής (9ος – 8ος αιώνας π.Χ.). Στους κυκλικούς τάφους του νεκροταφείου, βρέθηκαν κεραμικά, χρυσά κοσμήματα, λόγχες και απανθρακωμένοι καρποί που σήμερα εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο της Χώρας. Στην ίδια τοποθεσία, υπάρχει στητό πέτρινο μνημείο ύψους 3μ (μενίρ), που θεωρείται μοναδικό στη ΝΑ Ευρώπη.

O χαμηλός λόφος στο Κορφάρι των Αμυγδαλιών, εντοπίζεται στα ΒΔ του μυχού του όρμου του Πανόρμου στη νότια ακτή της Νάξου. Η ανασκαφική έρευνα στην κορυφή του λόφου, έφερε στο φως οχυρωμένη εγκατάσταση των τελευταίων αιώνων της 3ης χιλιετίας π. Χ. (2.500- 2.300 π. Χ.). Ειδικότερα, αποκαλύφθηκε εικοσάδα μικρών λιθόκτιστων δωματίων στο εσωτερικό οχύρωσης με τη μορφή ελλειψοειδούς τείχους με πέντε πεταλόσχημους πύργους. Η οχυρωμένη ακρόπολη στον Πάνορμο αποτελεί μοναδική, για τον ευρύτερο αιγαιακό χώρο, αρχιτεκτονική μορφή και υπήρξε σταθμός στην εξέλιξη της ναξιακής κοινωνίας. Πρόκειται για έργο συλλογικό, ο σχεδιασμός, η κατασκευή και η λειτουργία του οποίου προϋπέθεταν την ύπαρξη μίας ιεραρχημένης κοινωνίας. Από την άποψη αυτή η ακρόπολη αποτελεί μοναδικό μνημείο του περάσματος από τις μικρές αγροτικές κοινότητες στις «αστικές». Από τη στιγμή εκείνη και μετά η ζωή στις Κυκλάδες συνεχίζεται στα πρώιμα αστικά κέντρα, πολλά από τα οποία συνεχίζουν να «ζουν» έως και σήμερα, με πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της Γρόττας.

Ένα μονοπάτι που ξεκινάει από το Τσικαλαριό οδηγεί σε ένα από τα πιο εντυπωσιακά μνημεία της Νάξου, το «Απάνω Κάστρο». Χτισμένο στη βραχώδη κορυφή ενός λόφου, με καταπληκτική θέα προς τη θάλασσα, υπήρξε αμυντικό οχυρό από την αρχαιότητα μέχρι την Ενετοκρατία. Τα απομεινάρια του τεράστιου τείχους µε τους μεγάλους ορθογώνιους λίθους, που διακρίνονται στο λόφο, ανήκουν προφανώς στην κλασσική εποχή, ενώ το κάστρο που φαίνεται σήμερα το έκτισαν οι Ενετοί περίπου στα μέσα του 13ου αιώνα, και το ονόμασαν Απάνω, για να το ξεχωρίζουν από το Κάτω Κάστρο της Χώρας. Υπήρχαν δύο γραμμές οχυρώσεων. Η μεγαλύτερη βρισκόταν γύρω από τη βάση του λόφου, όπου σήμερα σώζονται τμήματα του τείχους και ένας πεταλόσχημος προμαχώνας ύστερης εποχής, για πυροβόλα όπλα. Σε περιόδους επιδρομών, ο λαός συγκεντρωνόταν πίσω από το τείχος της πρώτης οχύρωσης, που όμως σε περιόδους ηρεμίας δεν κατοικείτο. Γι’ αυτό και εκτός από αρκετές ερειπωμένες σήμερα εκκλησίες (Άγιος Ιωάννης, Άγιος Γεώργιος, Μεταμόρφωση, Παναγία Καστριανή κλπ ), δεν έχουν βρεθεί κατάλοιπα άλλων κτισμάτων. Η δεύτερη γραμμή οχύρωσης, βρισκόταν στην κορυφή του λόφου και περιστοιχιζόταν από απότομες πλαγιές και τείχη. Εδώ βρισκόταν το κυρίως Κάστρο των Δουκών, όπου σήμερα σώζονται τα απομεινάρια ενός παλατιού, μιας εκκλησίας, καθώς και δύο στέρνες σκαμμένες στο βράχο.

Ανάμεσα στο Σαγκρί και την Αγιασσό, πάνω σε ένα απότομο λόφο, υψώνεται το Κάστρο του Απαλίρου, που την περίοδο του Βυζαντίου, υπήρξε πολύ σημαντικό. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες απόψεις των μελετητών, το κάστρο, παρά το γεγονός ότι χτίστηκε ψηλά στο βουνό, δεν ήταν μόνο αμυντικό προπύργιο για τις επιθέσεις των πειρατών, αλλά για αρκετούς αιώνες κυρίως στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας υπήρξε μια ζωντανή πόλη με μεγάλο πληθυσμό. Δεν υπάρχουν πηγές που αναφέρονται στην ακριβή χρονολογία της ίδρυσης της πόλης, υπάρχουν όμως στοιχεία που υποδεικνύουν μια χρονολογία κτήσης πριν από τον 7ο αιώνα, ενώ είναι σίγουρο ότι εγκαταλείφθηκε τον 13ο αιώνα, όταν την κατέλαβαν οι Ενετοί του Μάρκου Σανούδου. Σήμερα στο κάστρο σώζεται μεγάλο μέρος των τειχών με πύργους και προμαχώνες, στέρνες, όπως επίσης και λείψανα περίπου 250 κατοικιών, εκκλησιών, φούρνου, ελαιοτριβείου κ.α. Η θέα προς τα νοτιοδυτικά παράλια της Νάξου από την κορυφή του Κάστρου, είναι μαγευτική, ενώ η περιήγηση μέσα και έξω από τα τείχη αποτελεί μοναδική εμπειρία.

Σε ελάχιστα μέρη στην Ελλάδα μπορεί κάποιος να γυρίσει πίσω στον χρόνο και να αισθανθεί πώς ήταν μια μεσαιωνική πόλη σε όλη της την αρχιτεκτονική δομή και λεπτομέρεια. Ένα από αυτά είναι το Κάστρο της Νάξου. Ο λόγος είναι ότι από τότε που χτίστηκε το ενετικό αυτό κάστρο, κατοικείται ανελλιπώς μέχρι σήμερα. Ακόμα υπάρχουν μεταξύ των κατοίκων απόγονοι των πρώτων Γάλλων και Ενετών ευγενών που έφθασαν στο νησί της Νάξου μετά την 4η Σταυροφορία. Η τοπική παράδοση αφηγείται ότι το έκτισε ο Μάρκος Σανούδος. Υπάρχουν ακόμα κάποιοι από τους τοίχους του περίφημου πύργου του Σανούδου που, τον χώρο του κάλυψε αφού γκρεμίστηκε το μεγαλύτερο μέρος του η μετέπειτα Σχολή των Ουρσουλινών. Καμιά μαρτυρία ωστόσο δεν έχουμε που να επιβεβαιώνει ότι επρόκειτο για το δουκικό παλάτι-φρούριο του Μάρκου Α’ Σανούδου. Το Κάστρο δεν επικοινωνούσε με τη θάλασσα, αλλά με το εσωτερικό του νησιού, για λόγους προστασίας. Οι πύλες του Κάστρου είναι τρεις: Το «Παραπόρτι» η νότια πύλη, που είναι η βασική είσοδος των επισκεπτών στο Κάστρο, η βόρεια είσοδος, η περίφημη «Τρανή Πόρτα», κι ακόμα μια νοτιοανατολική, το Πίσω Παραπόρτι, που σήμερα δε σώζεται. Περνώντας τις πύλες του, ο επισκέπτης περνά σ’ έναν άλλο χώρο και χρόνο όπου κυριαρχούν ή ηρεμία, οι στενοί δρόμοι, οι εσωτερικές, κατά κανόνα, αυλές με τα λουλούδια τους, τα αρχοντικά (παλάτια τα ονόμαζαν οι ευγενείς), με τα οικόσημα στα υπέρθυρα. Μια κάθετη εγχάραξη στη μαρμάρινη παραστάδα της Τρανής Πόρτας μας προδιαθέτει για το διαφορετικό κόσμο στον οποίο ετοιμαζόμαστε να εισχωρήσουμε: πρόκειται για το βενετσιάνικο πήχη. Εδώ οι πραματευτάδες μετρούσαν τα υφάσματα που έφερναν για τις αρχόντισσες. Από τους υποτιθέμενους δώδεκα πύργους του Κάστρου που το προστάτευαν σώζεται μόνον ένας, ο πύργος των Κρίσπι, ο οποίος λειτουργεί ως Βυζαντινό Μουσείο. Οι στενοί ανηφορικοί δρόμοι οδηγούν στο πιο ψηλό σημείο του Κάστρου, όπου βρίσκεται η Εμπορική Σχολή, δίπλα της η Καπέλλα Καζάτζα, η Σχολή των Ουρσουλινών, τα ερείπια του πύργου που η τοπική αφήγηση θέλει να είναι ο πύργος του Μάρκου Σανούδου, το Καθολικό Επισκοπικό Μέγαρο, και τέλος η Μητρόπολη των Καθολικών. Με τη μετατροπή πολλών αρχοντικών σε μουσεία και με τη συντήρηση άλλων αρχοντικών από τους ιδιοκτήτες τους, το Κάστρο της Νάξου είναι ένα ζωντανό μεσαιωνικό μουσείο, με μοναδική ατμόσφαιρα.

Πίσω ακριβώς από τη Μητρόπολη της Χώρας βρίσκεται το επιβλητικό κτίριο, έδρα της διαμονής του Λατίνου Αρχιεπισκόπου στη Νάξο. Ονομάζεται και Αρχιεπισκοπική Καγκελαρία και ο νοτάριος της (συμβολαιογράφος) Αρχιερατικός Καντζελλάριος, κατά τον 16ο και 17ο αι. Σ΄ αυτήν είχαν την έδρα τους οι Αρχιερατικοί Καντζελλάριοι, και εδώ συντάσσονταν τα ιδιωτικά έγγραφα που αναφέρονταν στη ζωή των κατοίκων του Κάστρου, προικοσύμφωνα, διαθήκες, κλπ.

Ανάμεσα στις Μέλανες και την Ποταμιά, στην περιοχή Καλαμίτσια, βρίσκεται το εντυπωσιακό οικοδόμημα που άλλοτε υπήρξε το καλοκαιρινό θέρετρο των Ιησουιτών μοναχών. Χτίστηκε το 17ο αιώνα, με χρήματα της οικογένειας του Ροβέρτο Σωζέ, ενός από τους διασημότερους ηγούμενους των Ιησουιτών της Νάξου. Με πολλά δωμάτια, παρεκκλήσι, βοηθητικά κτίσματα, όπως περιστερώνα, στάβλο, ελαιοτριβείο κλπ, καθώς και τεράστιο κήπο, διαμορφωμένο με πλατώματα, τοίχους αντιστήριξης, στέρνες και κλίμακες, το μοναστήρι-θέρετρο των Ιησουιτών αποτελεί ένα ξεχωριστό κράμα δυτικής και τοπικής τεχνοτροπίας. Λόγω της πολυτέλειας που το διέκρινε, αποκαλείτο και «παλάτι των Ιησουιτών», υπήρξε αντικείμενο θαυμασμού αλλά και κριτικής στην εποχή του και συναντάται σε πολλά κείμενα περιηγητών και αναφορές παπικών απεσταλμένων.

Ο πύργος της Πλάκας, γνωστός και ως Παλαιόπυργος, ή πύργος της Αριάδνης. Ο πύργος της Πλάκας, γνωστός και ως Παλαιόπυργος, ή πύργος της Αριάδνης, υψώνεται στους πρόποδες του λόφου του Στρούμπουλα, που βρίσκεται περίπου 2 χλμ έξω από τους Τρίποδες. Πιθανότατα χρησίμευε ως παρατηρητήριο (βίγλα) του υπόλοιπου νησιού και ειδοποιούσε με φωτιές η άλλα οπτικά σινιάλα για τον ερχομό πειρατών. Σήμερα σώζονται τα θεμέλια του, που αποτελούνται από ογκόλιθους διαστάσεων 2×0,50μ, και τμήμα του βόρειου τοιχώματος, όπου διακρίνεται ένα παράθυρο, μια πολεμίστρα και κτιστά σκαλοπάτια που οδηγούν σε μικρότερες πολεμίστρες. Ο πύργος της Πλάκας με τους τεράστιους ογκόλιθους των θεμελίων του, τις πολεμίστρες και τη μεγαλοπρέπεια του προκάλεσε τον θαυμασμό των κατοίκων του νησιού γι’ αυτό και συνδέεται με πολλούς θρύλους και παραδόσεις με επικρατέστερο αυτόν του βασιλιά με τη μοναχοκόρη και τα δύο παλικάρια που τη διεκδικούσαν.

Το σημαντικότερο μνημείο της περιοχής του Φιλωτίου και ένα από τα σημαντικότερα της Νάξου, είναι ο θρυλικός Πύργος του Χειμάρρου. Κτισμένος στην κορυφή ενός λόφου που βρίσκεται στο δρόμο τον Καλαντό, πήρε το όνομά του από τους δύο χείμαρρους που καθόριζαν την περιοχή ανατολικά και δυτικά. Σύμφωνα με τους σύγχρονους μελετητές, χρονολογείται στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα και θεωρείται εξαιρετικό δείγμα της ελληνιστικής αμυντικής αρχιτεκτονικής. Κατασκευασμένος από τεράστιους μαρμάρινους ογκόλιθους, ήταν κυκλικός με ύψος περίπου 20μ και διάμετρο στη βάση του 9.2μ. Είχε 4 ορόφους που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με μαρμάρινη σκάλα, ενώ γύρω του υπήρχε τετράγωνο περιτείχισμα με μήκος περίπου 35μ στην κάθε πλευρά. Σήμερα σώζεται αρκετά καλά το εξωτερικό του Πύργου, σε ύψος περίπου 15μ, ενώ μεγάλα τμήματα της εσωτερικής επένδυσης έχουν καταρρεύσει ή είναι ετοιμόρροπα. Επίσης σώζονται τμήματα του περιτειχίσματος καθώς και λείψανα κτιρίων που υπήρχαν μέσα από το περιτείχισμα, μερικά από τα οποία ήταν ελαιοτριβεία. Η χρήση του Πύργου του Χειμάρρου, όπως και άλλων παρόμοιων Πύργων στις Κυκλάδες, δεν είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένη και ποικίλλει ανάλογα με την εποχή και τη θέση τους. Σύμφωνα με κάποιον μελετητή, ο Πύργος του Χειμάρρου ήταν βάση μιας μικρής στρατιωτικής μονάδας και καταφύγιο για τους κατοίκους των γύρω οικισμών και των ζώων τους, ενώ σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ήταν «φρυκτώριο», δηλαδή τόπος μετάδοσης μηνυμάτων με φωτιά η καπνό, σε άλλους ανάλογους πύργους στη Νάξο και στα γύρω νησιά.

Στο κέντρο του χωριού Απείρανθος, υψώνεται ο Βενετσιάνικος, πετρόχτιστος, διώροφος πύργος του Ζευγώλη, ο οποίος έχει ανακαινιστεί και κατοικείται. Χτισμένος πάνω σε βράχο στην είσοδο του χωριού, ο πύργος αποτελεί ένα εντυπωσιακό κτίσμα. Κατασκευάστηκε τον 17ο αιώνα με αρχικούς ιδιοκτήτες τη βενετσιάνικη οικογένεια των Castri και μετέπειτα των Sommaripa. Περιήλθε στην οικογένεια των σημερινών ιδιοκτητών του, αμέσως μετά την επανάσταση του 1821. Παράλληλα, μαζί με τον πύργο του Μπαρότση στο Φιλώτι, υπήρξε κατοικία των φεουδαρχών της εποχής. Ο πύργος έχει αιγαιοπελαγίτικες καμάρες, πολλά ανοίγματα και εξώστες, στους οποίους αξίζει να ανεβεί ο επισκέπτης για να θαυμάσει τη θέα του Πέρα Χωριού.

Στο Λιεράδο, ένα από τους συνοικισμούς της Ποταμιάς, βρίσκεται ο εντυπωσιακός πύργος του Κόκκου που χτίστηκε το 17ο αιώνα από την ορθόδοξη οικογένεια των Κόκκων. Στο υπόγειο του σώζεται νερόμυλος, ενώ στα υπέρθυρα του, διακρίνονται ενδιαφέρουσες επιγραφές όπως «Μνήμη θανάτου χρησιμεύει τω βίω 1686» κ.α. Σύμφωνα με την παράδοση, στον πύργο του Κόκκου, που κάποτε ανήκε και στην οικογένεια Μπαρότσι, διαδραματίσθηκε και μια ιστορία αγάπης ανάλογη με αυτήν του Ρωμαίου και της Ιουλιέττας, ανάμεσα στις οικογένειες Κόκκου και Μπαρότσι. Ο πύργος ήταν για πολλά χρόνια ημιερειπωμένος και πρόσφατα αναστηλώθηκε από τον τωρινό ιδιοκτήτη του πύργου, Στράτο Φωτεινόπουλο.

Από τους δώδεκα πύργους του Κάστρου που είχαν χτιστεί στους μεσαιωνικούς χρόνους για να το προστατεύουν, σώζεται σήμερα μόνον ένας, ο Πύργος των Κρίσπι, τον οποίο η τοπική αφήγηση «θέλει» να είναι το ανάκτορο της ομώνυμης δυναστείας, αλλά που στην πραγματικότητα ήταν η ιδιωτική κατοικία του νόθου γιού του δούκα Γουλιέλμου του Β΄, Ιάκωβου, ο οποίος δεν είχε δικαιώματα στον θρόνο της ηγεμονίας, και περιορίστηκε στον τίτλο του Κυβερνήτη για σύντομο διάστημα το 1494. Σήμερα ο πύργος λειτουργεί σαν Βυζαντινό Μουσείο, κατά την επιθυμία των δωρητών του στο Κράτος, της οικογένειας Π. Γλέζου, γι’ αυτό κι είναι γνωστός και ως πύργος του Γλέζου ή της Απεραθίτισσας, εξαιτίας της καταγωγής της οικογένειας. Στο υπέρθυρο της εισόδου του υπάρχει ένα αρκετά περίεργο οικόσημο: μια σύνθεση με οθωμανικά και ρωσικά στοιχεία. Πρόκειται για τα διπλώματα αναγνώρισης υπηρεσιών προς τις δύο αυτές μεγάλες δυνάμεις τον 19ο αιώνα που έλαβε ένας από τους κυρίους του πύργου, ο Ιωσήφ Μπαρότζι, αξιωματούχος της Ρωσίας.

Εκτός από τον πύργο στους Ακάδημους, ο Μάρκος Πολίτης ή Μαρκοπολίτης, φέρεται ως ιδιοκτήτης και του πύργου που υψώνεται στο κέντρο του χωριού στο Κεραμί. Ο πύργος στο Κεραμί, χτίστηκε στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και είχε τρεις ορόφους, από τους οποίος ο τρίτος είχε παραμείνει ασκεπής και ημιτελής. Η οικογένεια Καλαβρού, στην οποία ανήκει σήμερα ο πύργος, ολοκλήρωσε την κατασκευή και του τρίτου ορόφου, ενώ στους χώρους του φιλοξενεί αρκετές φορές ενδιαφέρουσες καλλιτεχνικές εκθέσεις.

Ανάκτορο του ένδοξου οίκου των Πολιτών, ο πύργος του Μαρκοπολίτη, υψώνεται στην είσοδο του χωριού Ακάδημοι. Με ισχυρά τείχη και κρεμαστή γέφυρα, στη διάρκεια του 18ου αιώνα, υπήρξε ακοίμητος φρουρός του λεκανοπεδίου της Τραγαίας και άντρο της επανάστασης των κατοίκων της Νάξου, ενάντια στους Φράγκους Φεουδάρχες. Ηγετική μορφή των εξεγέρσεων ήταν ο Μάρκος Πολίτης ή Μαρκοπολίτης, που τελικά εξορίστηκε στην Μυτιλήνη όπου τον κρέμασαν οι Τούρκοι το 1802. Ο πύργος είναι τριώροφος, με εξαιρετική εσωτερική διαρρύθμιση και πλούσιο διάκοσμο. Στο υπέρθυρο της κυρίας εισόδου του δευτέρου ορόφου, κάτω από το οικόσημο υπάρχει η επιγραφή «1776 ΔΙΕΞΟΔΟΥ ΜΑΡΚΟC POLITHC», που προφανώς είναι η χρονολογία οικοδόμησης του Πύργου. Το 1888 ο Πύργος αγοράστηκε από την οικογένεια Παπαδάκη στην οποία ανήκει μέχρι σήμερα.

O Πύργος Μπαρδάνη ανήκε στην οικογένεια Sforca Castri (Σφόρτσα-Κάστρι) η οποία ήταν από τις ισχυρότερες οικογένειες του νησιού και η περιοχή της Απειράνθου ήταν ένα σημαντικό φέουδό τους. Ο πύργος πρέπει να κτίσθηκε προ του 1726, όπως συνάγουμε από προικοσύμφωνο της 27ης Φεβρουαρίου του έτους αυτού σύμφωνα με το οποίο ο «Χρουσάκης Κάστρη με την αρχόντισσά του Μαριέτα» αφήνουν στο γιο τους Ιάκωβο Κάστρη μεταξύ των άλλων και τον Πύργο τους στ’ Απεράθου, ο οποίος ανήκε στους απογόνους της κτητορικής οικογενείας μέχρι το 19ο αιώνα.

Στο 12ο χλμ. του κεντρικού δρόμου, που ενώνει τη Χώρα της Νάξου με τη νησιωτική της ενδοχώρα, δεσπόζει στον κάμπο της Αγιασσού, ο Πύργος Μπαζαίου. Ο πύργος χρονολογείται περίπου στο 1600. Αρχικά λειτούργησε ως μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε πέρασε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Μπαζαίου (Baseggio Family) στους απογόνους της οποίας ανήκει έως σήμερα. Κατανοώντας τη σημασία και την ιστορική αξία του κτίσματος, οι ιδιοκτήτες εξακολουθούν να το συντηρούν με ιδιαίτερη φροντίδα και αισθητική αντίληψη. Από το 2001, όταν ολοκληρώθηκε η πρώτη φάση αναστήλωσης, ο πύργος παραμένει ανοιχτός και φιλόξενος για όλο τον κόσμο με αφορμή τις εκδηλώσεις του Φεστιβάλ Νάξου, που πραγματοποιούνται στους χώρους του, κάθε καλοκαίρι από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο. Σήμερα το μνημείο ξεχωρίζει, ανάμεσα στα πιο γνωστά και δημοφιλή αξιοθέατα της Νάξου.

Στο Χαλκί, πίσω από την εκκλησία της Πρωτόθρονης, ξεπροβάλλουν οι επάλξεις του επιβλητικού πύργου Μπαρότσι-Γρατσία, που κτίστηκε στις αρχές του 17ου αιώνα από την οικογένεια Μπαρότσι. Σύμφωνα με το οικόσημό του, το 1690 ανήκε στον οίκο Μπαρότσι. Στη συνέχεια περιήλθε στη «Δόμνα κυρία Μαριόρα Μαυρογένη», η οποία με τη σειρά της τον πούλησε στον Αγά Γεωργάκη Φραγκόπουλο μαζί με το λιοτρίβι του και τον περιβάλλοντα χώρο. Από τον Γ. Φραγκόπουλο τον αγόρασε τελικά ο Γ. Γρατσίας. Ο πύργος είναι τριώροφος με ισχυρά τείχη, καγκελόφραχτα παράθυρα, βαριές ξύλινες πόρτες, κρεμαστή ξύλινη γέφυρα, ζεματίστρα και οικόσημα που μαρτυρούν τους εκάστοτε κτήτορες του και τις διαδοχικές επισκευές. Με το συγκεκριμένο πύργο συνδέονται πολλοί θρύλοι και παραδόσεις για ωραίες αρχοντοπούλες, μεγάλους έρωτες, και συναρπαστικές περιπέτειες. Πριν από λίγα χρόνια έγινε μια προσπάθεια αναπαλαίωσής του αλλά χωρίς επιτυχία.

Στο κέντρο του χωριού, στο Φιλώτι, σώζεται ακόμα ο Πύργος του Μπαρότσι, ένα επιβλητικό κτίριο του 1650, απομεινάρι της εποχής που η Νάξος αποτελούσε έδρα του ομώνυμου Δουκάτου. Ο άρχοντας Μπαρότσι, υπήρξε ένας από τους σκληρότερους φεουδάρχες της Νάξου, και στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου του πύργου διακρίνεται ακόμα το οικόσημο των Μπαρότσι με την επιγραφή «1718 Geronimo Barozzi».

Λίγο πιο έξω από το Γαλανάδο, στον κάμπο των Λιβαδιών, βρίσκεται ο πύργος του Μπελόνια, ένας από τους πιο καλοδιατηρημένους πύργους της Νάξου. Χτίστηκε γύρω στο 1600, έχει επιβλητική μορφή και διαθέτει καταπληκτική θέα προς τη Χώρα της Νάξου. Σήμερα κατοικείται και ανήκει στον Μιχάλη Μαραγκό. Ακριβώς δίπλα στον πύργο βρίσκεται το δίκλιτο εκκλησάκι του Αγ. Ιωάννη του 13ου αιώνα, πού έχει ένα κλίτος ορθόδοξο και το άλλο καθολικό, γεγονός που συμβαίνει σπανίως.

Ο πύργος του Όσκελου βρίσκεται στον παραλιακό δρόμο κοντά στο Καστράκι και είναι από τους λιγοστούς πύργους στη Νάξο, που είναι κτισμένοι κοντά στη θάλασσα. Χρονολογείται γύρω στον 17ο αιώνα και ξεχωρίζει για το μεγάλο του ύψος και τον έντονα αμυντικό του χαρακτήρα. Αρχικά ανήκε στον Ιερώνυμο Κόντε και μετά πέρασε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Σομαρίππα. Διαθέτει εξαιρετική θέα προς την Πάρο και την Ίο και είναι επισκέψιμος.

Εντυπωσιακό αρχοντικό, λίγο πιο έξω από το χωριό, που διακρίνεται από μακριά. Υπάρχει υπέρθυρη επιγραφή του 1787 όπου αναγράφεται το όνομα του πρώτου ιδιοκτήτη του, που ήταν ο Ανδρόνικος Πραντούνας. Αργότερα πέρασε στην ιδιοκτησία του Πάνου Φουφόπουλου, που διετέλεσε και δήμαρχος Νάξου. Δίπλα στο πύργο βρίσκεται και ένας από τους νερόμυλους της περιοχής, που λειτουργούσε μέχρι και τη δεκαετία του ‘50.

Ανάμεσα στο Σκεπόνι και την Κωμιακή, βρίσκεται ένας φράγκικος πύργος, που χτίστηκε από τον φεουδάρχη της περιοχής Μάρκο Κορονέλλο, σε απότομο, καίριας σημασίας σημείο, έτσι ώστε οι οποιοδήποτε επιδρομείς να γίνονται αντιληπτοί από μακριά.

Στο Κουρονοχώρι, βρίσκεται ο πύργος Φραγκόπουλου-Δελαρόκα, ένας από τους παλαιότερους του νησιού. Πρόκειται για κτίσμα του 14ου αιώνα, με τρεις ορόφους, αμυντικές επάλξεις, ζεματίστρες και κλουβιά. Στον εξώστη του υπάρχει μαρμάρινο τραπέζι που φέρει την επιγραφή «1727 D.R.SCNOSPA», απομεινάρι της εποχής που ο πύργος ανήκε στην οικογένεια Σομαρίπα. Αργότερα πέρασε στην ιδιοκτησία Φραγκόπουλου και σήμερα ανήκει στην οικογένεια Δελαρόκα. Λέγεται ότι στη γύρω περιοχή, δολοφονήθηκε το 1383, ένας από τους πρώτους ιδιοκτήτες του πύργου, ο δούκας της Νάξου Νίκολα Ντάλε Κάρκερι, από τον μετέπειτα δούκα της Νάξου, Φραγκίσκο Κρίσπι.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάξου είναι ένα μουσείο εξαιρετικού ενδιαφέροντος με ευρήματα που ψιθυρίζουν ιστορίες χιλιετιών. Στεγάζεται από το 1973 σε ένα πενταόροφο παλιό αρχοντικό του Κάστρου της Χώρας, την άλλοτε Εμπορική Σχολή όπου φοίτησε για ένα χρόνο και ο Νίκος Καζαντζάκης. Τα εκθέματά του προέρχονται από τη Νάξο και τα γειτονικά νησιά Κέρο, Δονούσα και Κουφονήσια, ενώ χρονολογούνται από την νεότερη Νεολιθική Εποχή (4η χιλιετία π.Χ.) μέχρι τα Παλαιοχριστιανικά χρόνια (6ο αιώνας μ.Χ.). Πέρα από τα περίφημα ειδώλια της πρωτοκυκλαδικής περιόδου που συγκρίνονται με εκείνα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, οι αρχαιολογικές συλλογές του περιλαμβάνουν επίσης αξιόλογα δείγματα κεραμικής της υστερομυκηναϊκής περιόδου, κτερίσματα από χρυσό, ασήμι και χαλκό, γυάλινα αντικείμενα της ρωμαϊκής περιόδου, γλυπτά, μέρη αγαλμάτων και σαρκοφάγων, ορειχάλκινα όπλα και εργαλεία κ.α. Στην ατμοσφαιρική ταράτσα του, που βρίσκεται στο πίσω μέρος του κτιρίου, εντυπωσιάζει το ψηφιδωτό δάπεδο που απεικονίζει ημίγυμνη γυναικεία μορφή που ιππεύει θαλάσσιο τέρας. Σε ξεχωριστό χώρο του ίδιου κτιρίου, στεγάζεται σήμερα και το Ιστορικό Αρχείο Νάξου.

Το Επιτόπιο Αρχαιολογικό μουσείο είναι το μοναδικό στο είδος του μουσείο στην Ελλάδα και ένα από τα ελάχιστα του είδους του στον κόσμο, καθώς δίνει την ευκαιρία στον ενδιαφερόμενο να περιηγηθεί μόνος του στον αρχαιολογικό χώρο και να επισκεφθεί τα αρχαία λείψανα στο ίδιο σημείο όπου αυτά βρέθηκαν κατά την ανασκαφή. Βρίσκεται στην πλατεία της Μητρόπολης της Νάξου όπου οι ανασκαφές της δεκαετίας του ’80 αποκάλυψαν σημαντικά ίχνη της μυκηναϊκής πόλης της Γρόττας που υπήρξε μία από τις σημαντικότερες του Αιγαίου. Τμήμα του τείχους της πόλης διατηρείται σε καλή κατάσταση ενώ στη βάση του διακρίνονται μικρά εργαστήρια κατασκευής αγγείων που περιλαμβάνουν πάγκους με άψητα αγγεία, λεκάνες με χρώματα για τη βαφή τους, φούρνους για το ψήσιμό τους κλπ. Κατά τη γεωμετρική εποχή ο χώρος άλλαξε χρήση και έγινε λατρευτικός. Δημιουργήθηκε έτσι χωμάτινος ταφικός τύμβος σημαντικών Ναξίων που κατά τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους καλύφθηκε από ιδιωτικές κατοικίες που τον προστάτευσαν. Τα λείψανα αυτού του ταφικού τύμβου, μια τράπεζα προσφορών με αγγεία, υπάρχουν σήμερα κάτω από την πλατεία. Από το 1999 ο χώρος έχει διαμορφωθεί κατάλληλα για το κοινό, διαθέτει κατόψεις και αναπαραστάσεις της αρχαίας πόλης που βοηθούν στην κατανόηση του χώρου, και προσφέρει ένα μοναδικό ταξίδι στο χρόνο.

Ένας σεμνός χώρος στον κεντρικό πεζόδρομο της Απειράνθου στεγάζει τα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα της ευρύτερης περιοχής. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Απειράνθου ιδρύθηκε στη δεκαετία του 1960 με πρωτοβουλία των κατοίκων του χωριού φιλοξενώντας αρχικά την αρχαιολογική συλλογή του Μιχάλη Μπογδάνη. Στη συνέχεια εμπλουτίστηκε από τα ευρήματα των ανασκαφών στην περιοχή, αλλά και από τα ευρήματα των ίδιων των κατοίκων στα κτήματά τους κατά τη διάρκεια γεωργικών εργασιών. Περιλαμβάνει μαρμάρινες καντήλες και κρατηρίσκους της Πρωτοκυκλαδικής Περιόδου (3000-2700 π.Χ.), κυκλαδικά ειδώλια και αγγεία, γλυπτά, αρχιτεκτονικά μαρμάρινα μέλη, εργαλεία, όπλα κ.ά. Τα σπουδαιότερα εκθέματά του, λόγω της σπανιότητας τους, θεωρούνται οι δέκα λίθινες πλάκες με βραχογραφήματα σκηνών της καθημερινότητας, που βρέθηκαν στην Κορφή τ’ Αρωνιού, έναν παραλιακό λόφο στα ανατολικά της Νάξου, όπου σύμφωνα με τους αρχαιολόγους υπήρξε μικρό ιερό και παρατηρητήριο.

Στεγάζεται σ’ ένα από τα πιο επιβλητικά κτίρια του Κάστρου, ένα περιφερή πύργο με τέσσερα επίπεδα και απίστευτη θέα προς το λιμάνι, που βρίσκεται κοντά στη βορειοδυτική πύλη. Είναι ο μοναδικός πύργος που σώθηκε από τους (υποτιθέμενους) δώδεκα που προστάτευαν το Κάστρο του Σανούδου. Τα οικόσημα των Μπαρότση και Κρίσπι, αντίστοιχα στην κύρια είσοδο και στο υπέρθυρο της εσωτερικής θύρας του πύργου, υπενθυμίζουν δύο από τους ιδιοκτήτες του που υπήρξαν αρχικά η οικογένεια των Κρίσπι και στη συνέχεια ο Φραγκόπουλος, ο Ιωσήφ Μπαρότσης και τέλος η οικογένεια Π. Γλέζου. Οι τελευταίοι τον δώρισαν στο κράτος γι’ αυτό και είναι γνωστός ως πύργος του Γλέζου ή της Απειραθίτισσας, λόγω της καταγωγής των δωρητών. Σήμερα το κτίριο, που είναι πλήρως αναστηλωμένο, λειτουργεί σαν βυζαντινό μουσείο των Κυκλάδων και φιλοξενεί μια πολύ αξιόλογη έκθεση βυζαντινής γλυπτικής από τη Νάξο και τις Κυκλάδες της περιόδου από τον 7ο έως το 12ο αιώνα. Επίσης προσφέρει πληροφόρηση για τα βυζαντινά μνημεία της Νάξου και άλλων νησιών όπως επίσης και για τον τρόπο δουλειάς του βυζαντινού μαρμαρογλύπτη κλπ.

Το Γεωλογικό Μουσείο Απειράνθου βρίσκεται στο ισόγειο του κτιρίου του Πολιτιστικού Κέντρου. Τα εκθέματα του Μουσείου δίνουν στον επισκέπτη εικόνα της γεωλογίας και των πετρολογικών ενοτήτων της Νάξου και του Νοτίου Αιγαίου και της σημασίας των ορυκτών και των προϊόντων κατεργασίας τους για την οικονομία και τον πολιτισμό, αφού τα ορυκτά ήταν και είναι παντού στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου.

To Ελαιοτριβείο-Μουσείο Εγγαρών είναι ένα πετρόκτιστο κτίριο 100,00m2 αποτελούμενο από δύο χώρους, τον παραδοσιακό με όλα τα τμήματα παραγωγής ελαιόλαδου (λεκάνη με κύλινδρο κολουροκωνικής μορφής, πιεστήριο, μαγγάνι) καθώς και ένα δεύτερο χώρο με έκθεση προϊόντων ελιάς. Προσφέρεται επίσης οπτικοακουστικό υλικό που αφορά την διαδικασία παραγωγής. Σύμφωνα με την ένδειξη του πιεστηρίου του Ελαιοτριβείου Εγγαρών, χρονολογείται το 1884, αλλά σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής είναι πολύ παλαιότερο, και πιθανώς να υπήρχε από τις αρχές του 19ου αιώνα. Βρίσκεται σε κεντρικό σημείο του οικισμού των Εγγαρών, πάνω στον κεντρικό δρόμο και για τον λόγο αυτό είναι εύκολα προσβάσιμο.

Ένα από τα γοητευτικότερα αρχοντικά του κάστρου, στη ΒΔ πλευρά του οικισμού είναι το Ενετικό Μουσείο στον πύργο Della Rocca-Barozzi. Εκεί συνυπάρχουν αρμονικά έπιπλα και αντικείμενα διαφόρων εποχών, κομμάτια που μαρτυρούν πολλά για την ιστορία της Νάξου. Ο Πύργος ήταν φρουραρχείο επί Ενετών και προξενείο της Βενετίας επί Τουρκοκρατίας.  Ανήκει από το 1704 μέχρι σήμερα στην οικογένεια Della Rocca-Barozzi. Στις μέρες μας, ένα από τα μέλη της οικογένειας, ο κ. Νίκος Καραβίας, ξεναγεί με πολύ χαρισματικό τρόπο τον επισκέπτη στα πολυάριθμα δωμάτια του σπιτιού όπου στεγάζονται έπιπλα και χρηστικά αντικείμενα των χρόνων της ακμής του, όπως επίσης και φορεσιές, όπλα αλλά και πίνακες που απεικονίζουν τον τρόπο ζωής των ευγενών σε προηγούμενους αιώνες.

Από το καλοκαίρι του 2016, λειτουργεί για το κοινό, το Θεατρικό Μουσείο Ιάκωβος Καμπανέλλης, στη γενέτειρά του, τη Νάξο. Το πετρόκτιστο κτίριο, στο οποίο στεγάζεται, είναι σε ιδανικό σημείο, διότι στην περιοχή αυτή γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Ιάκωβος Καμπανέλλης. Η κόρη του, Κατερίνα Καμπανέλλη, δώρισε στο Μουσείο προσωπικά του αντικείμενα και αρχειακό υλικό, με σκοπό να δημιουργηθεί ένα κέντρο θεάτρου και πολιτισμού, να εμπλουτιστεί η βιβλιοθήκη με βιβλία και μελέτες γύρω από το έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη αλλά και γύρω από το θέατρο γενικότερα και να φιλοξενούνται πολιτιστικές εκδηλώσεις. Στο Μουσείο μπορεί ο επισκέπτης να δει το γραφείο, τη βιβλιοθήκη και προσωπικά αντικείμενα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, τις δυο τηβέννους από τα Πανεπιστήμια Κύπρου (1996) και Θεσσαλονίκης (1999), όπου ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας, αφίσες, μακέτες και προγράμματα παραστάσεων, προσωπικά έγγραφα, έργα μικρογλυπτικής, πορτρέτα, σκίτσα, μετάλλια, τιμητικές πλακέτες. Επίσης, μπορεί να παρακολουθήσει προβολές ψηφιοποιημένων συνεντεύξεών του, ταινίες τις οποίες σκηνοθέτησε ή έγραψε το σενάριο, να μελετήσει όλα τα έργα του που έχουν ήδη εκδοθεί καθώς και μεταφράσεις αυτών. Το αρχείο μεταφέρεται και η βιβλιοθήκη εμπλουτίζεται διαρκώς, ώστε να αποτελέσει Κέντρο Μελέτης και Έρευνας, τόσο του έργου του Ιάκωβου Καμπανέλλη αλλά και του σύγχρονου νεοελληνικού θεάτρου.

To Λαογραφικό Μουσείο Βίβλου στεγάζεται στον ανακαινισμένο χώρο του παλιού ελαιοτριβείου του χωριού. Στο μουσείο δεσπόζουν οι μυλόπετρες που συνέθλιβαν τον καρπό της ελιάς, ο μεγάλος ξύλινος κοχλίας, καθώς και άλλα εργαλεία του παλαιού ελαιοτριβείου. Φιλοξενούνται επίσης αντικείμενα μιας παλιάς και άγνωστης στους νεότερους εποχής, που πρόσφεραν απλόχερα οι κάτοικοι του χωριού. Ο επισκέπτης του μουσείου έχει τη δυνατότητα να δει μια μεγάλη συλλογή από παραδοσιακά οικιακά σκεύη (πήλινα τσουκάλια & τσικαλούδια, φουφού κλπ.), διάφορα αντικείμενα και εργαλεία καθημερινής χρήσης (εργαλεία του τσαγκάρη, της υφάντρας, του τυροκόμου κλπ.), γεωργικά εργαλεία (του ζευγά, του γεωργού, του κτηνοτρόφου κλπ.), παλιές ενδυμασίες, τον αργαλειό και τα εξαρτήματά του, υφαντά, την παλιά νησιώτικη κρεβατοκάμαρα, και πολλά άλλα, τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να γνωρίσει τον παραδοσιακό τρόπο ζωής και εργασίας καθώς και τις καθημερινές συνήθειες των παλαιών κατοίκων του χωριού.

Βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της Απειράνθου, την πλατεία Πλάτσα, και διαθέτει πάνω από 1.200 εκθέματα λαϊκής τέχνης. Ιδρύθηκε το 1986, με πρωτοβουλία του Μανώλη Γλέζου, στη μνήμη του Απεραθίτη αγωνιστή της Αντίστασης Γιάννη Κατεινά. Όλα τα εκθέματά του είναι δωρεές των κατοίκων του χωριού. Ο επισκέπτης μπορεί να δει πλούτο από «σύνεργα» για το όργωμα και τη σπορά, για το θέρισμα, το λίχνισμα και τη συγκομιδή του καρπού, και παρασκευής το ψωμιού (από το ζύμωμα μέχρι το ψήσιμο). Επίσης, στο μουσείο εκτίθενται έπιπλα, οικιακά σκεύη, μουσικά όργανα όπως το ντουμπάκι (τύμπανο), η «τσαμπούνα» (γκάιντα) και το σουβλιάρι (φλογέρα), παραδοσιακές φορεσιές, και κυρίως εξαιρετικά υφαντά που εξυμνούν την τέχνη των γυναικών της Απειράνθου.

Στη Μουσειακή Συλλογή Μελάνων εκτίθενται ευρήματα από την ανασκαφή του αρχαίου ιερού στις πηγές του Φλεριού και την έρευνα στο αρχαίο υδραγωγείο Νάξου. Παρουσιάζονται σε πέντε ενότητες. Στην πρώτη ενότητα εκτίθενται αναθήματα των λατόμων επισκεπτών του ιερού προς τους λατρευόμενους δίδυμους μυθικούς γίγαντες Ώτο και Εφιάλτη, γιους του Αλωέα: αναθηματικοί κιονίσκοι, βάσεις, λεκάνες περριραντηρίων, τμήματα κούρων, λυχνάρι, όλα μαρμάρινα, στην πλειοψηφία τους έργα μισοτελειωμένα, ελαττωματικά ή απλές δοκιμές και γυμνάσματα μαθητευόμενων. Ξεχωρίζει μια ημίεργη πρώιμη (τέλος 7ου π.Χ. αι.) σφίγγα. Μια δεύτερη ενότητα συνιστούν άλλα αναθήματα τόσο προς τους αδελφούς Αλωάδες (εργαλεία λατόμων, όπως τριπτήρες σμύριδας) όσο και προς τη συλλατρευόμενη γυναικεία θεότητα της βλάστησης (όπως αγνύθες, υφαντικά βάρη, πήλινα γυναικεία ειδώλια). Εκτίθενται επίσης ένα χαρακτηριστικό, διαχρονικό σύνολο από την κεραμεική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή, καθώς και αρχιτεκτονικά στοιχεία σε μάρμαρο (στρωτήρες και καλυπτήρες κεραμίδες, σίμη, στροφείς θυρών κτλ.). Τέλος, παρουσιάζονται πήλινοι σωλήνες του αρχαϊκού υδραγωγείου.

Το Μουσείο Εικαστικών Τεχνών της Απειράνθου, στεγάζεται στο ισόγειο του πολιτιστικού κέντρου, που βρίσκεται στον κεντρικό δρόμο πριν την είσοδο του χωριού. Ιδρύθηκε από το σύλλογο Φίλων των Μουσείων και της Βιβλιοθήκης Ν.Ν. Γλέζου το 2008, και φιλοξενεί πολύ αξιόλογα έργα (ζωγραφική, γλυπτά, χαρακτικά) καλλιτεχνών από τη Νάξο.

Βρίσκεται στο χωριό της Απειράνθου και διαθέτει πολύ αξιόλογες συλλογές δειγμάτων από την πανίδα και τη χλωρίδα της περιοχής. Λειτουργεί από το 1966 και χωρίζεται σε τμήματα θάλασσας και ξηράς. Περιλαμβάνει ενυδρείο, εξαιρετική συλλογή από όστρακα, σκελετούς δελφινιών, οστά και κρανίο φυσητήρα καθώς και την εντυπωσιακά μεγάλη συλλογή ειδών χλωρίδας που προέρχεται από έρευνα του καθηγητή Δημήτρη Βολιώτη στην υδρολογική λεκάνη του χειμάρρου Περαχωρίτη.

Πηγή πληροφοριών: Δήμος Νάξου & Μικρών Κυκλάδων

Πηγή photo slider: Pikist