Γενικές Πληροφορίες για το Νομό Ηρακλείου

Είναι ο πιο πυκνοκατοικημένος νομός με έκταση 2.641 τετραγωνικά χιλιόμετρα και αποτελεί το διοικητικό, αγροτικό και εμπορικό κέντρο της Κρήτης. Χωρίζεται σε δυο μέρη από μια χαμηλή οροσειρά. Το έδαφος στις πεδιάδες και τις κοιλάδες στα κεντρικά και βόρεια του νομού είναι εύφορο, ενώ, αντίθετα, το υπόλοιπο της επιφάνειας καλύπτεται από ορεινούς όγκους που φθάνουν μέχρι και τα νότια παράλια του νομού.

Χωρίζεται σε 7 επαρχίες: Μαλεβιζίου, Τεμένους και Πεδιάδος που βρίσκονται στα βόρεια παράλια και οι επαρχίες Πυργιώτισσας, Καινουρίου, Μονοφατσίου και Βιάννου στο κέντρο και στα νότια παράλια. Πρωτεύουσα του νομού από το 1972 είναι το Ηράκλειο που είναι η πέμπτη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας και η μεγαλύτερη της Κρήτης με το μεγαλύτερο λιμάνι του νησιού. Χτισμένο στη βόρεια πλευρά του νησιού αποτελεί το διοικητικό και εμπορικό κέντρο της Κρήτης. Το κλίμα του νομού χαρακτηρίζεται ως Μεσογειακό, με ήπιο χειμώνα και ζεστά καλοκαίρια. Εξαίρεση τα βουνά της Ίδης και των Αστερουσίων, όπου τα καλοκαίρια είναι δροσερά, αλλά οι χειμώνες μπορούν να έχουν θερμοκρασίες γύρω στο μηδέν, με χιονοπτώσεις. Η Κρήτη έχει πυκνό οδικό δίκτυο στο οποίο περιλαμβάνεται και ο Βόρειος Οδικός Άξονας που είναι μέρος του Διευρωπαϊκού Οδικού Δικτύου.

Στο νομό Ηρακλείου ανήκουν και διάφορα ερημονήσια που βρίσκονται στα βόρεια και νότια παράλια του νησιού.

• Δήμος Αρχανών – Αστερουσίων: Θέτις.
• Δήμος Φαιστού: Μεγαλονήσι (ή Μακρονήσι), Μικρονήσι (ή Άγιος Παύλος), Παπαδόπλακα, Τράφος ή Τραφονήσι
• Δήμος Χερσονήσου: Αγία Βαρβάρα, Δία ή Ντία, Παξιμάδι, Πεταλίδι (ή Γλαρονήσι)

Η σημερινή ονομασία διατηρήθηκε μέχρι το 824 μ.Χ., που οι Σαρακηνοί κατακτητές οχυρώνουν την πόλη σκάβοντας γύρω της μια μεγάλη τάφρο (χαντάκι) και δίνουν το όνομα Χάνδακας. Την περίοδο της Ενετοκρατίας θα επικρατήσει η ονομασία Candia. Κατά την Τουρκοκρατία η πόλη μετονομάσθηκε σε μεγάλο Κάστρο. Τα Ηράκλειο ξαναπήρε το αρχαίο του όνομα μετά την απελευθέρωση του νησιού από τους Τούρκους το 1898.

Νεολιθική Εποχή

Η ιστορία της Κρήτης εκτείνεται σε βάθος 8.000 χρόνων. Σύμφωνα με αρχαιολογικές μαρτυρίες, το νησί κατοικήθηκε και κατά τα νεολιθικά χρόνια, γύρω στο 6500 π.Χ. Μόνιμοι νεολιθικοί οικισμοί του Ηρακλείου ήταν η Κνωσός, η Φαιστός, ο Κατσαμπάς, ενώ εποχικά κατοικούνταν και τα σπήλαια όπως ο Στραβομύτης, στο όρος Γιούχτας, η Ειλειθυία στις Γούβες, η Τραπέζα στην Τύλισσο. Οι πρώτοι Κρητικοί έφτασαν κατά την προσφιλέστερη άποψη, από τη Μικρά Ασία ή τη Βόρεια Αφρική και αναπτύχτηκαν πολύ αργά τα επόμενα 3.000 περίπου χρόνια. Ζούσαν σε σπηλιές και χρησιμοποιούσαν πέτρινα εργαλεία, για να καλλιεργούν τη γη και να εκτρέφουν ζώα. Η Νεολιθική περίοδος διήρκησε μέχρι το 3000 π.Χ. περίπου. Η θρησκευτική λατρεία αυτής της περιόδου ήταν αφιερωμένη στη θεά της ευφορίας, όπου σημαντικός αριθμός από πήλινες φιγούρες σωματωδών γυναικών έχει βρεθεί όχι μόνο στην Κρήτη, αλλά στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.

Μινωική Εποχή

Τη μακρά περίοδο της Νεολιθικής εποχής διαδέχτηκε η Μινωική περίοδος. Κατά το 3000-2000 π.Χ. αρχίζει ουσιαστικά η πρώτη αναπτυγμένη φάση του πολιτισμού στην Κρήτη (Προανακτορική Μινωική περίοδος). Είναι η εποχή που ακμάζουν οι τέχνες, βελτιώνεται ο τρόπος κτίσης των σπιτιών και κτίζονται θολωτά κτίρια για την ταφή των νεκρών. Έξοχα παραδείγματα στο νομό Ηρακλείου, αποτελούν οι οικισμοί της Κνωσού, της Φαιστού, των Μαλίων και της Τρυπητής στα νότια. Μεγάλα θολωτά ταφικά κτίρια ανακαλύφθηκαν στην αρχαία Λεβήνα (σημερινός Λέντας), στην Οδηγήτρια και στις Αρχάνες (νεκροταφείο στο Φουρνί). Η εποχή των περίφημων μεγάλων ανακτόρων της Κρήτης ξεκινάει περίπου το 1900 π.Χ. Τα σπουδαιότερα και τα μεγαλύτερα είναι συγκεντρωμένα στο νομό Ηρακλείου: Κνωσός, Μάλια, Φαιστός, Αρχάνες, Μοναστηράκι. Αυτά τα ανάκτορα μαζί με άλλα μικρότερα σε άλλες θέσεις, θα αποτελέσουν για 600 περίπου χρόνια «κέντρα δημιουργίας και ακτινοβολίας του ανακτορικού Μινωικού Πολιτισμού, του φαινομένου που άφησε βαθιά τη σφραγίδα του στην ιστορία της Κρήτης». Την ίδια περίοδο έχουμε μια τομή στην πνευματική ανάπτυξη της Μινωικής Κρήτης: τη χρήση της παλαιότερης γραφής που συναντάται με τη μορφή εγχάρακτων σχηματοποιημένων εικόνων πάνω σε σφραγίδες και σε αγγεία. Το πιο διάσημο μνημείο αυτής της γραφής είναι ο πήλινος Δίσκος της Φαιστού στη Μεσαρά, τον οποίο δεν έχουν καταφέρει ακόμα να αποκρυπτογραφήσουν. Οι ανασκαφές στο Μινωικό μέγαρο του Σκλαβόκαμπου, της Αγίας Ειρήνης στον Κρουσώνα κ.ά., αποδεικνύουν τη σημασία των βουνών στη διαμόρφωση του μινωικού πολιτισμού. Αναρίθμητα είναι τα Ιερά Κορυφής (μεταξύ των οποίων στο Γιούχτα και στον Κόφινα, που αναπτύχτηκαν σε όλες σχεδόν τις κορυφές των βουνών της Κρήτης, καθώς και τα αρχαιολογικά ευρήματα σε όλα σχεδόν τα σπήλαια που αποδεικνύουν το λατρευτικό τους ρόλο και τη θέση που κατείχαν στη μινωική θρησκεία. Παρά το γεγονός ότι οι μεγάλες μινωικές πόλεις βρίσκονται σχεδόν πάντα σε στενή επαφή με τη θάλασσα, μέσα από τις ανασκαφικές και επιστημονικές έρευνες των τελευταίων χρόνων αναδεικνύεται η άρρηκτη σχέση των μεγάλων μινωικών κέντρων με την ορεινή ενδοχώρα για την προμήθεια σημαντικών πρώτων υλών όπως το μαλλί, το μέλι κ.λπ.

Περίπου το 1650 π.Χ. (Νεοανακτορική περίοδος) ιδρύεται νέο ανάκτορο στην Αγία Τριάδα, κοντά στη Φαιστό και η χρυσοχοΐα φτάνει στην ακμή της με περίτεχνα κοσμήματα που ανακαλύπτονται στην Κνωσό, στις Αρχάνες και στα Μάλια. Κατά τη διάρκεια αυτής της «Χρυσής Εποχής» η ακτινοβολία αυτών των μινωικών κέντρων φτάνει σε ολόκληρη την λεκάνη της Μεσογείου. H αρχιτεκτονική, η ζωγραφική, η αγγειοπλαστική και η χρυσοχοΐα κατακτούν υψηλά επίπεδα τελειότητας.

Κατά την ίδια περίοδο ο μεγάλος μινωικός στόλος κυριαρχούσε στη Μεσόγειο παρέχοντας πλούτο στο νησί από το εμπόριο και προσφέροντας παράλληλα προστασία από τους εισβολείς. Οι σωζόμενες τοιχογραφίες μαρτυρούν τη ψυχοσύνθεση ενός λαού φιλειρηνικού, χαρούμενου αλλά και ισχυρού, άμεσα συνδεδεμένου με τη θάλασσα. Ένας μεγάλος σεισμός έπληξε την Κρήτη γύρω στο 1700 π.Χ. καταστρέφοντας ολοκληρωτικά τα παλάτια, τα οποία όμως ξαναχτίσθηκαν αμέσως και ο μινωικός πολιτισμός συνέχισε να ακμάζει ακόμα περισσότερο εμπλουτισμένος και επιβλητικός. Λίγους αιώνες αργότερα όμως, γύρω στο 1450 π.Χ. ένα νέο κύμα καταστροφής χτύπησε την Κρήτη προκαλώντας μεγάλης κλίμακας καταστροφές στα παλάτια και τους οικισμούς με αποτέλεσμα την εξαφάνιση του περίλαμπρου αυτού πολιτισμού και τη μείωση του πληθυσμού. Οι πραγματικές αιτίες που οδήγησαν σε αυτή την καταστροφή είναι ακόμα άγνωστες και αμφισβητούμενες. Μια θεωρία λέει ότι κάποια ισχυρή έκρηξη του ηφαίστειου της Θήρας (Σαντορίνης) ήταν αυτή που ερήμωσε τότε την Κρήτη.

Ο Άρθουρ Έβανς, ο αρχαιολόγος που διενέργησε τις ανασκαφές στο Παλάτι της Κνωσού, ονόμασε αναδρομικά αυτή την εποχή Μινωική από το μυθικό κυβερνήτη της Κνωσού, το βασιλιά Μίνωα. Αυτή η περίοδος διήρκεσε περίπου 1.500 χρόνια και αποτέλεσε τη “Χρυσή Εποχή” της Κρήτης. Ο Έβανς χώρισε τη Μινωική εποχή σε Πρωτομινωική (3000- 2000 π.Χ.), Μεσομινωική Ι και ΙΙ (2000 – 1600 π.Χ.), Μεσομινωική ΙΙΙ, Υστερομινωική Ι και ΙΙ (1700 – 1400 π.Χ.) και Υστερομινωική ΙΙΙ (1400 – 1100 π.Χ.).

Υπομινωϊκή ως Ελληνιστική Περίοδο

Όποια κι αν ήταν η αιτία το τέλος του μινωικού πολιτισμού ήταν ξαφνικό. Το επόμενο κύμα εισβολέων, οι Δωριείς Έλληνες, αφού κατέστρεψαν τις Μυκήνες στην κεντρική Ελλάδα, εγκατασταθήκαν στο νησί γύρω στο 1100 π.Χ. που διήρκεσε κάποια χρόνια και υποστηρίχτηκε από γάμους μεταξύ των οικογενειών των ευγενών. Αλληλεπιδράσεις μεταξύ των Μινωικών και των Μυκηναίων δημιούργησαν ένα κράμα στους τομείς του πολιτισμού και της τέχνης, ενώ νέες πόλεις και παλάτια εμφανίζονται, ειδικά στη δυτική Κρήτη. Οι Δωριείς καθιέρωσαν ένα αριστοκρατικό τύπο πολιτεύματος. Η κρητική κοινωνία χωρίστηκε σε τρεις κοινωνικές τάξεις: τους ελευθέρους πολίτες που υπέκυψαν στους εισβολείς, τους γαιοκτήμονες που κράτησαν τη γη τους και πλήρωναν υπερβολικούς φόρους και τους σκλάβους. O περίφημος Νομικός Κώδικας της Γόρτυνας δείχνει την απόλυτη εξουσία των κυβερνώντων σε όλους τους τομείς της ζωής.

Ο μινωικός πολιτισμός συνέχισε να ακμάζει σε κάποιες απομονωμένες πόλεις και χωριά, ιδιαιτέρα στο ανατολικό μέρος της Κρήτης. Το Καρφί στα βουνά του Λασιθίου, κατοικήθηκαν από τους Μινωίτες. Η Πραισός στο Λασίθι, συγκέρασαν σταδιακά το μινωικό με τον ελληνικό πολιτισμό. Η Πραισός διατήρησε τη δική της διάλεκτο (που δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόμα) και παρέμεινε ακμαία μέχρι τον 3ο αιώνα π.Χ. Για κάποια περίοδο γύρω στον 7ο αιώνα π.Χ. η Κρήτη έγινε ένα σημαντικό κέντρο για την Ελλάδα, αλλά παρήκμασε και πάλι όταν μεγαλύτερη έμφαση για τον Ελληνικό Πολιτισμό δόθηκε στα κέντρα της Αθήνας, της Σπάρτης και της Μακεδονίας. Κρητικές πολιτείες (Λατώ, Γόρτυνα, Πραισός, Ίτανος, Κυδωνία, Άπτερα, Κνωσός) είχαν συνεχείς διαμάχες μεταξύ τους, όταν όμως κάποιος εξωτερικός εχθρός έκανε την εμφάνισή του, οι κάτοικοι του νησιού τον αντιμετώπιζαν ενωμένοι. Παρ’ όλα αυτά το νησί έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων το 69 π.Χ.

Ρωμαϊκή Περίοδος (31 π.Χ. – 324 μ.Χ.)

Η Κρήτη ήταν ένα στρατηγικό σημείο στην ανατολική Μεσόγειο που αποτέλεσε πρόκληση για τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το 74 π.Χ. ο Μάρκος Αντώνιος ξεκίνησε μια εκστρατεία ενάντια στο νησί, αλλά οι Κρήτες καλά προετοιμασμένοι τον νίκησαν στη θάλασσα. Αργότερα το 69 π.Χ. η Κρήτη έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων και έγινε Ρωμαϊκή επαρχία. Η Γόρτυνα που πάντα ήταν σύμμαχος της Ρώμης, έγινε η πρωτεύουσα του νησιού. Άλλες σημαντικές ρωμαϊκές πόλεις υπήρχαν στην Ελεύθερνα, στην Πολυρρήνια, στο Λιμένα Χερσονήσου και στην Άπτερα. Οι συνθήκες διαβίωσης σιγά-σιγά βελτιώθηκαν και ο πληθυσμός αυξήθηκε. Όμως οι Κρητικοί ποτέ δεν έπαιξαν ενεργό ρόλο στις πολιτικές και τις πολιτιστικές δραστηριότητες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Αραβική Κατοχή

Η περίοδος ηρεμίας διακόπηκε κατά τον 7ο και 8ο αιώνα όταν ξεκίνησαν επιδρομές των Αράβων. Τον 9ο αιώνα αρχικά κατέκτησαν ένα φρούριο με μεγάλη στρατηγική σπουδαιότητα, εξαπλώθηκαν προοδευτικά και στο υπόλοιπο νησί. Δημιούργησαν έτσι το πρώτο ισχυρό οχυρό, το Χάνδακα (το σημερινό Ηράκλειο), που μέχρι τότε ήταν ένα ασήμαντο μικρό λιμάνι, σαφώς σε κατώτερη μοίρα σε σχέση με αυτό της Αμνισού που λειτούργησε ως το λιμάνι της Κνωσού κατά τα χρόνια της ακμής του ανακτόρου. Έτσι με την έλευση των Αράβων, ενισχύεται ο αστικός χαρακτήρας του Χάνδακα, ορίζεται ως πρωτεύουσα και γίνεται το κέντρο της Κρήτης. Η Αραβική κατάκτηση κράτησε ενάμιση αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου η Κρήτη έγινε το κέντρο των Σαρακηνών πειρατών στην ανατολική Μεσόγειο.

Παλαιοχριστιανική και πρώτη Βυζαντινή Περίοδος

Η πρώτη Βυζαντινή περίοδος διήρκεσε από το 324 μ.Χ. μέχρι το 826 μ.Χ. όπου η Κρήτη υπήρξε τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία είχε πρωτεύουσα της την Κωνσταντινούπολη. Έγινε ξεχωριστή επαρχία της Αυτοκρατορίας και την κυβερνούσε ένας Βυζαντινός Στρατηγός. Ο Χριστιανισμός εξαπλώθηκε και εδραιώθηκε στο νησί. Σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση του χριστιανισμού στο νησί είχε ο μαθητής του Αποστόλου Παύλου, ο Τίτος, πρώτος επίσκοπος Κρήτης, η δράση του οποίου συνέβαλε στην εδραίωση της νέας θρησκείας. Την περίοδο αυτή χτίστηκαν υπέροχες εκκλησίες, κυρίως Βασιλικές. Υπάρχουν ερείπια από 40 τουλάχιστον Βασιλικές αυτής της περιόδου. Οι πιο σημαντικές απ’ αυτές βρίσκονται στη Γόρτυνα, την Ίτανο, τη Χερσόνησο, τη Σούγια, το Πάνορμο, την Ελούντα και τη Μητρόπολη.

Δεύτερη Βυζαντινή Περίοδος (961-1204 μ.Χ.)

Ο στρατηγός του Βυζαντίου Νικηφόρος Φωκάς απελευθέρωσε την Κρήτη από την αραβική κατοχή κατά το 961 μ.Χ.. Το Ηράκλειο έπεσε στα χέρια των Βυζαντινών μετά από πολιορκία τεσσάρων μηνών. Ο Νικηφόρος Φωκάς αφού απελευθέρωσε το Χάνδακα, ίδρυσε το 961 μ.Χ. πάνω στο βραχώδες ύψωμα Ρόκκα το φρούριο του Τεμένους με σκοπό να μεταφέρει την πόλη του Ηρακλείου σε αυτήν τη θέση για να προφυλάξει τους κατοίκους της από επιθέσεις. Ωστόσο αυτή του η προσπάθεια του δεν πραγματοποιήθηκε και η πόλη παρέμεινε εκεί που ήταν. Κατά την περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας το νησί γνώρισε πάλι ακμή. Εδραιώνεται η στρατηγική του θέση, ενδυναμώνεται η θέση του Ηρακλείου ως πρωτεύουσα πόλη και ανθίζουν οι τέχνες, κυρίως μέσα από την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική και ζωγραφική. Ιδιαιτέρα αξιόλογες είναι οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου. Ο Χριστιανισμός άνθισε και πάλι, το Ηράκλειο έγινε έδρα του αρχιεπισκόπου, ενώ εκκλησίες και μοναστήρια χτίστηκαν σε όλο το μήκος του νησιού. Την περίοδο αυτή εγκαταστάθηκαν στο νησί οικογένειες ευγενών του Βυζαντίου καθώς και πολλοί από τους στρατιώτες του Νικηφόρου Φωκά, οι οποίοι έκτισαν νέα χωριά. Μετά από τη Δ’ σταυροφορία η βυζαντινή αυτοκρατορία διαλύεται και κατά τη διανομή των χωρών, η Κρήτη πέφτει αρχικά στους Γενουάτες και σύντομα στους Βενετούς οι οποίοι εποίκησαν το νησί.

Βενετοκρατία (1211 – 1669 μ.Χ.)

Το 1204 οι Σταυροφόροι κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη και διαμέλισαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η Κρήτη δεν αποτέλεσε μέρος του διαμελισμού αυτού, καθώς είχε ήδη δωριθεί στον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό ως αντάλλαγμα παροχής βοήθειας, ο οποίος την πούλησε στους Βενετούς για περίπου χίλια νομίσματα από ασήμι. Για το λόγο αυτό δε συμπεριλήφθηκε στο Partitio terrarum imperii Romaniae. Οι Βενετοί εγκαθίστανται στο νησί σταδιακά από το 1210 μ.Χ., εκδιώκοντας τους Γενουάτες που είχαν εκμεταλλευτεί την αναταραχή. Η Κρήτη ήταν πολύτιμη για τους Βένετους, γιατί λόγω της τοποθεσίας της, θα συντελούσε στην ανάπτυξη του βενετικού εμπορίου στην Ανατολή. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας κτίστηκαν μερικά από τα σπουδαιότερα τεχνικά και αρχιτεκτονικά έργα του νησιού. Από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα αυτών είναι τα νέα τείχη του Ηρακλείου, το μεγαλύτερο σε έκταση οχυρωματικό έργο των Βενετών, όχι μόνο στην Κρήτη, αλλά στη Μεσόγειο. Το τεράστιο αυτό αμυντικό έργο συμπληρώνεται με το επιθαλάσσιο φρούριο Rocca a Mare (γνωστό σήμερα ως Κούλες) στο λιμάνι της πόλης.

Κάποια άλλα μεγαλοπρεπή και μοναδικής αξίας κτίρια είναι η Λότζια και η Κρήνη του Προβλεπτή Φραντζέσκο Μοροζίνη, επιστέγασμα του μεγαλειώδους έργου ύδρευσης που ξεκινάει από τις πηγές του Γιούχτα. Αναρίθμητα είναι τα μοναστήρια και οι εκκλησίες που είναι διάσπαρτα σε όλο το νομό, όπως η Μονή Επανωσήφη, η Μονή Κεράς, η Μονή Παλιανής, η Μονή Αγκαράθου, η Μονή Οδηγητρίας, η Μονή Καλυβιανής κ.α. Εκτός όμως από τα αρχιτεκτονικά αριστουργήματα, η ενετική κατοχή συνδέεται με πολύχρονες μάχες και αγώνες, γιατί το ενετικό σύστημα διακυβέρνησης ήταν καταπιεστικό και επέβαλε αυστηρή τήρηση της τάξης και των κανόνων. Ο Δούκας της Κρήτης και οι ανώτατοι διοικητικοί και εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι ορίζονταν κατευθείαν από τη Βενετία και εκμεταλλεύονταν στο έπακρο τους θησαυρούς της Κρήτης. Η βαριά φορολογία, οι χαμηλές τιμές των προϊόντων και η κατάσχεση της ιδιωτικής περιουσίας προκάλεσαν την έντονη δυσαρέσκεια των ντόπιων. Ο κρητικός λαός επαναστάτησε συνολικά 27 φορές. Τα επαναστατικά κινήματα διήρκεσαν περίπου μέχρι το τέλος του 16ου αι. Προς το τέλος άρχισε να μειώνεται το χάσμα μεταξύ ντόπιων κρητικών και έποικων Βενετών με αποτέλεσμα να έρθουν πιο κοντά.

Σιγά-σιγά οι Βενετοί χαλάρωσαν το καθεστώς τους και επέτρεψαν τη σύναψη γάμων μεταξύ ντόπιων και Βενετών, καθώς και την ελεύθερη εγκατάσταση οπουδήποτε στο νησί. Με αυτές τις αλλαγές η οικονομική και κοινωνική κατάσταση αρκετών Κρητών βελτιώθηκε, ξεκινάει η περίοδος της Κρητικής Αναγέννησης, όπου η Κρήτη γνώρισε άνθηση στις τέχνες και τα γράμματα. Πολλοί βυζαντινοί λόγιοι διαβλέποντας τον κίνδυνο της κατάκτησης από τους Τούρκους καταφεύγουν σε ευρωπαϊκές, κυρίως ιταλικές πόλεις αλλά και στην Κρήτη και ειδικά στο Ηράκλειο (Candia). Αυτό το κύμα των αφίξεων βυζαντινών λογίων υποβοηθάει την πολιτιστική ανάπτυξη της πόλης σε όλους τους τομείς.

Μεγάλο πνευματικό και μορφωτικό κέντρο της πόλης αναδεικνύεται η Μονή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών, όπου μεγάλοι λόγιοι όπως οι Μελέτιος Βλαστός, Ιωάννης Μορτζίνος, Κύριλλος Λούκαρις κ.α., υπήρξαν δάσκαλοι της σχολής που διατηρούσε. Ένας μεγάλος αριθμός νέων της πόλης ταξιδεύει στη Βενετία και σε άλλες ιταλικές πόλεις για σπουδές και έτσι σιγά-σιγά η πόλη του Ηρακλείου δέχεται τις επιδράσεις της πρώιμης αναγέννησης, γίνεται μια σημαντική αυτόνομη τοπική πνευματική παραγωγή, κυρίως στους τομείς της ζωγραφικής, της ποίησης και του θεάτρου. Το 1594-1669 η κρητική λογοτεχνία φτάνει στο μέγιστο βαθμό ανάπτυξής της (Κρητικό θέατρο, Κρητική Σχολή στην Αγιογραφία 16ος – 17ος αιώνας). Σε αυτή την περίοδο δημιουργήθηκε η Κρητική Σχολή Ζωγραφικής Τέχνης με κορυφαίος εκπροσώπους το Θεοφάνη, τον Κλώντζα και το Δαμασκηνό.

Άνθηση γνώρισαν τα γράμματα και η λογοτεχνία με τους Γεώργιο Χορτάτζη και Βιτσέντζο Κορνάρο που άφησαν πίσω τους τα πασίγνωστα έργα του Ερωτόκριτου, της Ερωφίλης, της Θυσίας του Αβραάμ. Το 16ο αιώνα και ενώ κυριαρχούσε η απειλή της Τουρκικής εισβολής, άρχισε η προσπάθεια να χτισθούν ξανά τα μεγάλα κάστρα. Προς το τέλος του αιώνα, με την επιβολή καταναγκαστικής εργασίας κτίστηκε το «Μεγάλο Κάστρο», το οχυρό του Ηρακλείου που διατηρείται ως σήμερα. Όλες οι μεγάλες πόλεις και τα λιμάνια της Κρήτης απέκτησαν τέτοια κάστρα.

Οθωμανική Περίοδος της Κρήτης (1669-1898 μ.Χ.)

H Κρήτη τελούσε υπό συνεχή απειλή Τουρκικής εισβολής κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της Ενετοκρατίας. Η εισβολή άρχισε το 1645 με επίθεση κατά των Χανίων όπου σύντομα τα κατέλαβαν. Το Ρέθυμνο ήταν ο επόμενος στόχος και έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1646. Με το τέλος του 1648, ο Τούρκος Σουλτάνος Ιμπραήμ Α’ είχε υπό τον έλεγχό του ολόκληρη την Κρήτη εκτός του Ηρακλείου, του οποίου η πολιορκία κράτησε 21 χρόνια, μέχρι τις 27 Σεπτεμβρίου 1669 που παραδόθηκε. Απίστευτη καταστροφή ακολούθησε την κατάκτηση. Εκκλησίες λεηλατήθηκαν, ενώ άλλες μετατράπηκαν σε τζαμιά. Ακόμα και δρόμοι και σπίτια υπέκυψαν στην καταστροφική μανία του κατακτητή. Πολλοί από τους ντόπιους έφυγαν από την Κρήτη για να γλιτώσουν την εκτέλεση, χιλιάδες φυλακιστήκαν, ενώ άλλοι κατέφυγαν στα βουνά. Μεγάλος αριθμός Τούρκων έποικων έφτασε βυθίζοντας στη μιζέρια το συνεχώς συρρικνωμένο χριστιανικό πληθυσμό. Στους Κρητικούς επιβληθήκαν φόροι πολύ ψηλότεροι από ότι σε άλλες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ορισμένοι από τους αγρότες έγιναν δουλοπάροικοι και η ιδιωτική ιδιοκτησία κατασχέθηκε.

Οι συνθήκες σκλαβιάς οδήγησαν σε συνεχείς εξεγέρσεις εναντίον των Τούρκων και ακολούθησαν αυστηρά αντίποινα εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού. Το 1821 όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, η Κρήτη συμμετείχε δυναμικά, αλλά όταν οι Τούρκοι ζήτησαν βοήθεια από τον Πασά της Αιγύπτου και τα στρατεύματά του έκαμψαν την αντίσταση του νησιού. Το 1832 ιδρύθηκε το Ελληνικό Κράτος, το οποίο όμως δεν περιλάμβανε την Κρήτη και το νησί πέρασε στα χέρια των Αιγυπτίων ως αναγνώριση για τη βοήθεια που οι τελευταίοι προσέφεραν στους Τούρκους. Η μεγάλη Κρητική Επανάσταση ξέσπασε το 1866 υποβοηθουμένη από εθελοντές και ενισχύσεις από όλη την ελεύθερη Ελλάδα με μια σειρά από συνεχείς νίκες. Καθώς όμως όλο και περισσότερες τουρκικές δυνάμεις αποβιβάζονταν στο νησί, τα αντίποινα έγιναν σκληρότερα και επιβάλλονταν πιο συχνά, ακόμα και σε άτομα που δε συμμετείχαν στις επαναστάσεις. Το ολοκαύτωμα στη Μονή του Αρκαδίου έγινε ένα τραγικό σύμβολο του Κρητικού αγώνα για ανεξαρτησία. Εκατοντάδες γυναικόπαιδα βρήκαν καταφύγιο στο Μοναστήρι αρνούμενοι να παραδοθούν στις Τουρκικές δυνάμεις και ανατίναξαν την πυριτιδαποθήκη, παίρνονταν μαζί τους στον τάφο πολλές εκατοντάδες Τούρκους στρατιώτες. Τελικά μετά από χρόνια σκληρών αγώνων οι Μεγάλες Δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και Ρωσία) αποφάσισαν ότι η Τουρκία δε μπορούσε πλέον να ελέγχει την Κρήτη και παρενέβησαν, έτσι ώστε οι Τουρκικές δυνάμεις εκδιώχτηκαν το 1898 και διακηρύχτηκε η ανεξαρτησία της Κρητικής Δημοκρατίας.

Ανεξαρτησία της Κρήτης και Ένωση με την Ελλάδα

Το 1898 σχηματίστηκε Κρητική κυβέρνηση στο νησί με ανώτατο κυβερνήτη τον Πρίγκιπα Γεώργιο, νεότερο γιο του Βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιου. Ο στόχος όμως των περισσοτέρων Κρητικών παρέμεινε η ένωση με την Ελλάδα. Υπήρχαν αρκετές αντιδράσεις κάθε φορά που ο ανώτατος κυβερνήτης επέβαλλε περιορισμούς στις ανθρώπινες ελευθέριες ή άλλαζε τις μεθόδους διοίκησης. Αυτό το άσβηστο επαναστατικό πνεύμα οδήγησε στην «Επανάσταση του Θερίσου» το 1905 με αρχηγό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος είχε πολεμήσει στους τελευταίους αγώνες για την ανεξαρτησία και είχε διοριστεί Υπουργός Δικαιοσύνης από τον Πρίγκιπα Γεώργιο. Η επανάσταση δεν κράτησε πολύ, η υποστήριξη όμως στον Βενιζέλο ήταν τόσο ισχυρή ώστε ο Πρίγκιπας Γεώργιος αναγκάστηκε να υποβάλλει παραίτηση. Οι Μεγάλες Δυνάμεις απέσυραν τις στρατιωτικές δυνάμεις τους από την Κρήτη, ο ανώτατος διοικητής αποχώρησε και διενεργηθήκαν εκλογές από τις οποίες νικητής βγήκε ο Βενιζέλος. Όταν ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» της Αθήνας ήρθε στην εξουσία ζητήθηκε από το Βενιζέλο να γίνει πρωθυπουργός της Ελλάδας. Η πολυπόθητη ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 1913, όταν με τη Συνθήκη του Λονδίνου, ο Σουλτάνος Μωχάμετ ΙΙ παραιτήθηκε των δικαιωμάτων του από το νησί. Το Δεκέμβριο η Ελληνική σημαία υψώθηκε στο Κάστρο του Φιρκά στα Χανιά, ενώπιον του Βενιζέλου και του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Η Κρήτη πλέον ήταν ένα με την υπόλοιπη Ελλάδα.

Παγκόσμιος Πόλεμος και κατάκτηση

Η επιθυμία των Κρητικών για ανεξαρτησία και η πολεμική παράδοση ήρθαν ξανά στην επιφάνεια το 1940. Η Κρήτη πήρε μέρος στον πόλεμο για την απόκρουση των Ιταλικών Δυνάμεων του Μουσολίνι. Μετά την ταπεινωτική αποτυχία του Μουσολίνι, η Κρήτη έγινε στόχος για τις δυνάμεις του Χίτλερ. Τον Απρίλη του 1941 οι Γερμανοί επιτέθηκαν δυναμικά εναντίον της ηπειρωτικής Ελλάδας και γρήγορα κατατρόπωσαν τις Ελληνικές δυνάμεις και κυρίευσαν τη χώρα. Ενώ οι Κρητικές πολεμικές δυνάμεις απουσίαζαν από το νησί, οι Γερμανοί ξεκίνησαν την επίθεσή τους εναντίον της Κρήτης με επίλεκτες γερμανικές αεροπορικές δυνάμεις που έπεσαν με αλεξίπτωτα στις 2 Μαΐου του 1941. Η Μάχη της Κρήτης διήρκεσε μόνο δέκα μέρες, αλλά προξένησε τεράστιες απώλειες και στις δύο πλευρές. Χωρίς να είναι βαριά οπλισμένοι, οι Σύμμαχοι και οι ντόπιοι μαχητές απέκρουσαν επιτυχώς τη Γερμανική αεροπορική επίθεση, όμως η κατάληψη από τους Γερμανούς του αεροδρομίου του Μάλεμε στα Χανιά, ισχυροποίησε τη θέση τους στο νησί. Στις 30 Μαΐου η μάχη τελείωσε και οι συμμαχικές δυνάμεις αποχώρησαν από τα βουνά και επιβιβάστηκαν για την Αίγυπτο από τη Χώρα Σφακίων και άλλα νότια χωριά. Η Γερμανική κατοχή κράτησε περίπου τέσσερα χρόνια και χαρακτηρίστηκε από την ηρωική αντίσταση των ντόπιων.

Πρόσφατο παρελθόν και παρόν

Μετά το τέλος του Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου η Κρήτη ξεκίνησε την προσπάθεια ανασυγκρότησης, σε μια εποχή που η υπόλοιπη Ελλάδα σπαρασσόταν από Εμφύλιο Πόλεμο. Εξαιτίας αυτής της περιόδου ειρήνης και του υπέροχου κλίματος της Κρήτης, το νησί σύντομα έγινε μια από τις πιο πλούσιες περιοχές της χώρας. Τα αγροτικά προϊόντα έγιναν ο βασικός τροφοδότης της οικονομίας του νησιού.

Πηγή: Η ιστορία της Κρήτης είναι από το Δήμο Αρχανών

Η οικονομία του νομού Ηρακλείου βασίζεται στη γεωργία, στην κτηνοτροφία, στο εμπόριο και στον τουρισμό. Η Κρήτη σαν ένας από τους μεγαλύτερους εξαγωγείς ελαιόλαδου στο εξωτερικό, κύριο προϊόν έχει το ελαιόλαδο και τις ελιές. Στις επαρχίες Μαλεβιζίου, Τεμένους και Πεδιάδος γίνεται η μεγαλύτερη παραγωγή σταφυλιών στην Κρήτη. Τα κυριότερα προϊόντα είναι η σουλτανίνα, το κρασί Μαλεβίζι και οι ποικιλίες σταφυλιών Ροζακί. Η περιοχή παράγει επίσης σταφίδες, οπωροκηπευτικά, εσπεριδοειδή και δημητριακά. Μπανάνες στην Άρβη και στα Μάλια, δίκταμο σε περιοχές της Βιάννου και γενικά στις υπώρειες του όρους Δίκτη, όπως η Έμπαρος. Στην κοιλάδα των Πεζών παράγεται το 70% του κρασιού που παράγεται σε όλη την Κρήτη και καλύπτει το 20% του παραγόμενου οίνου σε όλη την Ελλάδα.

Η κτηνοτροφία είναι μία από τις σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες στην ενδοχώρα του νομού, καθώς υπάρχουν χιλιάδες αιγοπρόβατα, όχι μόνο για το κρέας αλλά και για την παραγωγή αυθεντικών τυριών και γάλακτος. Στη πόλη του Ηρακλείου είναι συγκεντρωμένο μεγάλο τμήμα της βιομηχανίας και της βιοτεχνίας, κυρίως στα είδη διατροφής. Διαθέτει βιομηχανική περιοχή 4 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του κέντρου.

Την οικονομική ανάπτυξη του νομού ενισχύει σημαντικά ο τουρισμός, όπου επί σειρά ετών παραμένει ένας από τους πιο ελκυστικούς προορισμούς της χώρας. Η κρουαζιέρα επίσης αποτελούσε και αποτελεί μια ξεχωριστή τουριστική εμπειρία και αυτό φαίνεται από τους ρυθμούς και τους αριθμούς που φανερώνουν την ανάπτυξή της, η οποία χαρακτηρίζεται δυναμική.

Η λαϊκή τέχνη διατηρήθηκε σε όλους τους αιώνες και βρίσκει σήμερα την έκφρασή της στα υφαντά, τα κεντήματα, τα κεραμικά, τα ξυλόγλυπτα, την μεταλλοτεχνία και τη ζωγραφική. Σε όλα τα μέρη της Κρήτης γυναίκες δουλεύουν στους αργαλειούς και άντρες στον τροχό και τον πάγκο, προσφέροντας μια μεγάλη ποικιλία από όμορφα έργα τέχνης.

Η φύσης της Κρήτης διαθέτει όλη την ποικιλία των αναγκαίων πρώτων υλών και συστατικών υψηλής ποιότητας, από το ελαιόλαδο μέχρι τα λαχανικά και από το γάλα μέχρι το κρασί.

Το φημισμένο Κρητικό ελαιόλαδο αποτελεί ένα από τα καλύτερα στον κόσμο, ενώ τα λαχανικά της Κρητικής γης όπως οι ντομάτες και οι πιπεριές αλλά και τα χαρακτηριστικά Κρητικά βότανα, ξεχωρίζουν για την ένταση των αρωμάτων και των γεύσεών τους.

Η μεγάλη ποικιλία Κρητικών τυριών όπως η γραβιέρα, η μυζήθρα και η στάκα, δικαιολογούν σε μεγάλο βαθμό το γεγονός ότι η Κρήτη είναι πρωταθλήτρια στην παγκόσμια κατανάλωση τυροκομικών προϊόντων.

Τα εξαιρετικά Κρητικά κρασιά και η χαρακτηριστική Κρητική ρακί, ολοκληρώνουν την πλούσια συλλογή των λόγων που καθιστούν την Κρήτη το Γαστρονομικό Παράδεισο της Ελλάδας.

Δείτε το ειδικό αφιέρωμα για τα Τοπικά Προϊόντα της Κρήτης

Η Κρητική παραδοσιακή κουζίνα θεωρείται σήμερα μια από τις πλέον υγιεινές του κόσμου. Ο πλούτος και η ποιότητα των προϊόντων του νησιού έχει δημιουργήσει μια κουζίνα με μοναδική γεύση, φρεσκάδα και γνησιότητα. Οι Κρητικοί τρέφονται με τα προϊόντα που παράγει η γη τους: άφθονα οπωροκηπευτικά, λαχανικά, χορταρικά, όσπρια και φρούτα. Το μυστικό της κρητικής διατροφής είναι η πλούσια ποικιλία των προϊόντων που παράγει αλλά και το ελαιόλαδο που χρησιμοποιείται σε όλα σχεδόν τα πιάτα. Η κάθε περιοχή του νομού Ηρακλείου έχει τις δικές της σπεσιαλιτέ.

• Γαμοπίλαφο: Παρόλο που το γαμοπίλαφο αποτελεί ένα παραδοσιακό πιάτο που σερβίρεται στους Κρητικούς γάμους, σήμερα θεωρείται ένα από τα δημοφιλέστερα πιάτα της Κρητικής κουζίνας. Πρόκειται για ένα εναλλακτικό κρεμώδες ριζότο, ψημένο στο νερό μέσα στο οποίο έβραζε για ώρες κατσικίσιο κρέας. Το κρέας προέρχεται κυρίως από κατσίκια (συνήθως ελευθέρας βοσκής), πουλερικά και χοιρινά. Τα μπαχαρικά δηλώνουν πάντα την παρουσία τους, αλλά διακριτικά.
• Ιδιαίτερο είναι το αρνάκι φρικασέ μαγειρεμένο με ασκόλυμπρους, ένα άγριο ακανθώδες χόρτο με σαρκώδη και εύγευστη ρίζα.
• Το κυνήγι είναι άφθονο στις ορεινές περιοχές τόσο σε λαγούς, όσο και σε διάφορα πουλιά. Μια ιδιαίτερα νόστιμη σπεσιαλιτέ είναι ο λαγός κρασάτος, ο οποίος, αφού μαριναριστεί, ψήνεται σε πήλινο τσουκάλι.
• Ιδανικός μεζές για κρασί ή τσικουδιά είναι επίσης το «απάκι», φέτες από καπνιστό χοιρινό ψαρονέφρι.
• Τα σαλιγκάρια του νησιού κατέχουν ιδιαίτερη θέση στις γευστικές επιλογές των Κρητικών. Οι ονομαστοί «χοχλιοί μπουμπουριστοί» σίγουρα θα κερδίσουν και τη δική σας προτίμηση, αν δεν έχει τύχει να τους δοκιμάσετε.
• Λαχταριστές χορτόπιτες με τα άφθονα άγρια αρωματικά χόρτα του βουνού. Τα άγρια χόρτα τρώγονται ωμά ή βραστά, είτε ως συνοδευτικό ή σαλάτα και άλλοτε δε ως μυρωδικό.
• Χαρακτηριστική λιχουδιά ο «ντάκος» με κρητικό κρίθινο παξιμάδι (κριθαροκουλούρα) πάνω στο οποίο μπαίνει ντομάτα, λάδι και νωπή μυζήθρα.
• Ονομαστά είναι και τα χωριάτικα λουκάνικα, με χοιρινό κιμά και σε διάφορες άλλες παραλλαγές.
• Φημισμένα είναι και τα γαλακτοκομικά προϊόντα του νησιού. Η γραβιέρα, το ημίσκληρο κεφαλοτύρι, το γιδοτύρι, η νωπή (ή ανθότυρο) και η μυζήθρα ξεχωρίζουν και συγκαταλέγονται ανάμεσα στα καλύτερα ελληνικά τυριά.
• Τα αρωματικά βότανα χρησιμοποιούνται κυρίως για αφεψήματα ή στη μαγειρική.
• Επιδόρπιο το εξαιρετικό γιαούρτι που σερβίρεται με μυρωδάτο θυμαρίσιο μέλι.
• Τέλος δε θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε ιδιαίτερα σε αυτό που οι ίδιοι οι Κρητικοί θεωρούν ένα από τα μεγαλύτερα «μυστικά» τους για μακροβιότητα και καλή υγεία: την κρητική «τσικουδιά», ένα δυνατό απόσταγμα από τα υπολείμματα των σταφυλιών.
• Για γλυκό τα καλιτσούνια, ξεροτήγανα, λαδοκούλουρα, αμυγδαλωτά, σαμψάδες αλλά και γλυκά του κουταλιού από τα φρούτα της περιοχής, με κορυφαίο, φυσικά, το σταφύλι.

Κρήτη σημαίνει λύρα και λαούτο, κοντυλιές και μαντινάδες. Είναι τα γλέντια που ξεκινάνε νωρίς το απόγευμα και τελειώνουν νωρίς το πρωί, με το πρώτο φως το ήλιου. Αν είστε τυχεροί και πέσετε ακόμα και σε κάποιο γάμο κανείς δε θα σας διώξει. Πολιτιστικές εκδηλώσεις γίνονται όλο το χρόνο στο νομό Ηρακλείου με αποκορύφωμα το καλοκαίρι. Κατά τη διάρκεια του Αυγούστου, κάθε χρόνο διοργανώνονται εκδηλώσεις που περιλαμβάνουν θεατρικές παραστάσεις, μουσικά σχήματα που διεξάγονται στην πόλη του Ηρακλείου, αλλά πολλές από τις εκδηλώσεις πραγματοποιούνται και στα περίχωρα.

Η Κρήτη φημίζεται για τους λάτρεις της περιπέτειας και γενικά του εναλλακτικού τουρισμού. Η συμβολή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 συντέλεσαν στην αυξημένη ζήτηση του αθλητικού τουρισμού. Αρκετά ξενοδοχεία στο νομό Ηρακλείου διαθέτουν ειδικές εγκαταστάσεις για αθλητικές δραστηριότητες (ιστιοπλοΐα, ιστιοσανίδα). Το Crete Golf Club, που βρίσκεται στη Χερσόνησο είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα υποδομής στην Κρήτη.

Ο θαλάσσιος τουρισμός είναι από τις σημαντικότερες μορφές ήπιου τουρισμού κυρίως σε περιοχές που το συγκριτικό τους πλεονέκτημα είναι η θάλασσα, όπως η Κρήτη. Η ιδιαίτερη καθαρότητα των κρητικών θαλασσών και ο τεράστιος πλούτος του βυθού, αποτελούν πόλο  έλξης για όσους αναζητούν τη μαγεία της υποβρύχιας εξερεύνησης. Στην Κρήτη υπάρχουν ειδικά καταδυτικά κέντρα, σε οργανωμένα παραθαλάσσια θέρετρα αλλά και σε μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα.

Για τους πιο τολμηρούς η αναρρίχηση και η ορειβασία σε πολλά μέρη του νομού προσφέρει ανεπανάληπτες συγκινήσεις, η ιππασία, το ποδήλατο βουνού που τα τελευταία χρόνια κερδίζει έδαφος και ο ανεμοπτερισμός. Οι πεζοπορίες στη φύση με πανέμορφες και κατάφυτες διαδρομές μέσα από μονοπάτια και φαράγγια.

O θρησκευτικός τουρισμός είναι αναπόσπαστο τμήμα της εθνικής κληρονομιάς και αποτελούν αξιόλογο πόλο έλξης επισκεπτών. Υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες για την ύπαρξη στην Κρήτη πάνω από 5.000 Βυζαντινών και Βενετικών Εκκλησιών.

Ο φυσιολατρικός τουρισμός στο νομό του Ηρακλείου έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με  την πανίδα και χλωρίδα και τη γεωμορφολογία μιας περιοχής και να αποκτήσει την αντίστοιχη γνώση για αυτά.

Ο αγροτικός τουρισμός με τα παραδοσιακά χωριά, τους απέραντους ελαιώνες, αμπελώνες και βοσκοτόπια είναι ιδανικός προορισμός για όποιον επιλέξει να αποδράσει από την καθημερινότητα ή να ταξιδέψει και να γνωρίσει αυθεντικές πτυχές της κρητικής φύσης και ζωής.

Ο νομός Ηρακλείου θεωρείται από τους πιο ανεπτυγμένους και σύγχρονους τουριστικούς προορισμούς με μεγάλη ποσότητα και ποιότητα καταλυμάτων. Η τουριστική υποδομή που διαθέτει είναι για όλες τις απαιτήσεις και για όλες τις ηλικίες. Υπερπολυτελή ξενοδοχεία, μικρότερες ξενοδοχειακές μονάδες, διαμερίσματα, δωμάτια και βίλες-κατοικίες όπου τα τελευταία χρόνια γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη και οργανωμένες κατασκηνώσεις. Τα περισσότερα ξενοδοχεία βρίσκονται κατά μήκος του βόρειου οδικού άξονα, εκεί δηλαδή όπου εντοπίζεται το μεγαλύτερο ποσοστό της τουριστικής κίνησης και της συγκέντρωσης ξενοδοχειακών μονάδων. Στην  Κρήτη υπάρχουν πολλά παραδοσιακά ξενοδοχεία και ξενώνες όπου ο αριθμός τους αυξάνεται συνεχώς. Σε αρκετές περιοχές του νομού Ηρακλείου υπάρχουν ξενοδοχεία και μονάδες διαμονής με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά προσαρμοσμένα στο φυσικό περιβάλλον και στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Κρητικής υπαίθρου.

Ο νομός Ηρακλείου συνδέεται με την υπόλοιπη Ελλάδα και το εξωτερικό ακτοπλοϊκώς και αεροπορικώς.

Ακτοπλοϊκώς

Το λιμάνι του Ηρακλείου είναι αρκετά μεγάλο και κάθε χρόνο προσελκύει εκατομμύρια τουρίστες. Είναι σύγχρονο και οργανωμένο και έχει ιδιαίτερο χώρο για τον έλεγχο επιβίβασης (check-in) και αποσκευών.Το Ηράκλειο και γενικά η Κρήτη εξυπηρετείται με πλοία των εταιρειών  Minoan  Lines  και  Anek  Lines  από το λιμάνι του Πειραιά με συμβατικά πλοία. Συνδέεται επίσης με ferry boat ή με high speed ferries ανάλογα την ημέρα και από που θα ταξιδέψετε. Από  τα  νησιά  των Κυκλάδων και τα νησιά των Δεδωκανήσων με ενδιαμέσους σταθμούς, κυρίως  τους καλοκαιρινούς με  μήνες. Φέριμποτ  από  την  Ιταλία  συνδέουν  το  Ηράκλειο  με  τη  Λεμεσό.

Τα δρομολόγια πλοίων Πειραιάς – Ηράκλειο είναι καθημερινά όλο το χρόνο και το Καλοκαίρι και τις γιορτές και αργίες διπλασιάζονται με ημερήσια δρομολόγια ανάλογα με την περίοδο και την ζήτηση.

Ο Οργανισμός Λιμένος Ηρακλείου διατηρεί εντός του σταθμού ειδικό σημείο ενημέρωσης για όλους τους επιβάτες, όπου παρέχονται πληροφορίες για την πόλη και δωρεάν χάρτες για τις ανάγκες των επισκεπτών, ενώ έχει διασφαλίσει δωρεάν πρόσβαση στο διαδίκτυο (free Wi-fi, internet access point), αυτόματες τραπεζικές υπηρεσίες (ATM) και χώρο φύλαξης αποσκευών (lockers).

Στο λιμάνι αλλά και στην αίθουσα έκδοσης των εισιτηρίων στεγάζονται καταστήματα εστίασης για ελαφρύ φαγητό και ποτών, τουριστικά καταστήματα για σουβενίρ, εταιρείες ενοικίασης αυτοκινήτων, τουριστικά λεωφορεία περιήγησης (ανοιχτού τύπου), κλπ.

Αεροπορικώς

Το Διεθνές Αεροδρόμιο «Νίκος Καζαντζάκης» είναι το δεύτερο μεγαλύτερο και πολυσύχναστο αεροδρόμιο στην Ελλάδα, μετά το αεροδρόμιο Αθηνών και το 43o της Ευρώπης.

Βρίσκεται σε απόσταση 4 χιλιομέτρων ανατολικά της πόλης του Ηρακλείου, κοντά στη Νέα Αλικαρνασσό. Από το αεροδρόμιο ξεκινούν διάφορες γραμμές αστικών λεωφορείων που εξυπηρετούν ολόκληρο το δήμο Ηρακλείου. Η στάση λεωφορείων βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από το κτίριο του τερματικού σταθμού.

Λειτουργεί όλο το 24ωρο και εντός του χώρου του αεροδρομίου λειτουργούν εταιρείες ενοικίασης αυτοκινήτων, καταστήματα εστίασης, καφέ, αφορολόγητων ειδών, κατάστημα καλλυντικών και είδη δώρων κλπ.

Συνδέεται με Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ρόδο, Χανιά και Κύπρο, με απευθείας δρομολόγια, όπως επίσης και με εκατοντάδες άλλα διεθνή αεροδρόμια.
Εκτός από τα προγραμματισμένα δρομολόγια, εξυπηρετεί και απευθείας πτήσεις charter εκ μέρους των μεγαλύτερων ταξιδιωτικών ομίλων.