Εκκλησίες & Μοναστήρια στο Νομό Ρεθύμνου
Άγιος Ευτύχιος στο Χρωμοναστήρι
Ο ναός του Αγίου Ευτυχίου βρίσκεται στα περίχωρα του οικισμού Χρωμοναστήρι στο νομό Ρεθύμνου. Είναι χτισμένος στο πρανές φαραγγιού, στο μικρό εγκαταλελειμμένο οικισμό «του Περδίκη το Μετόχι». Ο ναός του Αγίου Ευτυχίου χρονολογείται στις αρχές του 11ου αιώνα. Πρόκειται για κτίριο ορθογώνιας κάτοψης, χωρίς αψίδα. Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο ο βόρειος και ο νότιος τοίχος του χρησιμοποιήθηκαν ως θεμελίωση για το ναό του Αγίου Ευτυχίου. Ο ανατολικός τοίχος του ναού με την αψίδα του ιερού κατασκευάστηκε 1,5 μ. δυτικότερα του ανατολικού τοίχου του παλαιού κτιρίου. Ο ναός τυπολογικά ανήκει σε μια σπάνια παραλλαγή του συνεπτυγμένου οκτάστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Ανατολικά απολήγει σε μια μεγάλη ημικυκλική αψίδα, ενώ η αρχική είσοδος βρισκόταν στα δυτικά και σήμερα είναι τοιχισμένη. Εσωτερικά, εκατέρωθεν της αψίδας, ανοίγονται στο πάχος του τοίχου, δύο μεγάλες κόγχες, οι οποίες φέρουν στο επίχρισμά τους γραπτό διάκοσμο, που μιμείται σειρές λαξευτών λίθων και πλίνθων. Φέρει τοιχογραφικό διάκοσμο μόνο στην αψίδα. Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Δέηση και στον ημικύλινδρο σε δύο ζώνες, μετωπικές μορφές ιεραρχών. Οι τοιχογραφίες, που έχουν χρονολογηθεί στον 11ο αιώνα, έχουν έντονα λαϊκό χαρακτήρα και αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της επαρχιακής τέχνης της περιόδου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το βοτσαλωτό δάπεδο που σώζεται αποσπασματικά στο εσωτερικό του ναού και στον περιβάλλοντα χώρο. Κατά την οθωμανική περίοδο ο ναός άλλαξε χρήση και μετατράπηκε σε κατοικία. Τότε ανακατασκευάστηκε η βόρεια όψη και ανοίχθηκε η σημερινή είσοδος του ναού. Εσωτερικά στη ΝΔ γωνία της κεντρική κεραίας κατασκευάστηκε φούρνος, ενώ στο ΒΑ γωνιακό διαμέρισμα μικρή δεξαμενή. Τον 20ο αιώνα ο ναός επανήλθε στην αρχική του λειτουργία.
Άγιος Ιωάννης στο Γερακάρι
Έξω από το χωριό Γερακάρι, βρίσκεται το 13ο αιώνα εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Αυτή η μονόκλιτη εκκλησία έχει κεραμοσκεπή. Ο θολωτός νάρθηκας προστέθηκε αργότερα. Η εκκλησία είναι διακοσμημένη με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες.
Άγιος Υάκινθος
Νότια των Ανωγείων, σε υψόμετρο 1200 μέτρων, συναντά κανείς το όμορφο εκκλησάκι του ορθόδοξου Αγίου των ερωτευμένων, του Αγίου Υάκινθου. Το εκκλησάκι βρίσκεται καταμεσής ενός δάσους από χιλιόχρονους πρίνους, νεαρούς ασφένταμους και αιώνιων βράχων, στην περιοχή όπου ονομάζεται Φούρνοι. Η εκκλησία του Αγίου Υάκινθου θυμίζει κρητικό μιτάτο, αφού πρόκειται για ένα κυκλικό πετρόχτιστο κτίριο, το οποίο θυμίζει υστερομινωική αρχιτεκτονική. Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία, ο Άγιος Υάκινθος ήταν θαλαμηπόλος του αυτοκράτορα Τραϊανού, με καταγωγή από την Καισαρεία. Ο Υάκινθος είχε ασπαστεί τον Χριστιανισμό κι όταν το έμαθε ο αυτοκράτορας τον φυλάκισε στην ορεινή περιοχή Φούρνοι, νότια των Ανωγείων. Οι φρουροί του έδιναν φαγητά ποτισμένα με αίμα ζώων που είχαν θυσιαστεί κατά τη διάρκεια ειδωλολατρικών τελετουργιών και εκείνος αρνιόταν να τα φάει. Έτσι πέθανε από ασιτία στα 21 του χρόνια, το 117 μ.Χ. Οι φρουροί είδαν στο κελί όπου κρατιόταν αγγέλους να τον προσέχουν. Ο Τραϊανός όμως δε σταμάτησε εδώ. Διέταξε τα πετάξουν το πτώμα του Υάκινθου στα θηρία για να το κατασπαράξουν, όμως οι άγγελοι πάλι τον προστάτεψαν και έτσι το λείψανο του ετάφη στην πατρίδα του. Ο Άγιος Υάκινθος γιορτάζει στις 3 Ιουλίου.
Παναγία στη Ρούστικα
Η δίκλιτη εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία και το Χριστό το Σωτήρα βρίσκεται στην περιοχή Λιβάδι, στο χωριό Ρούστικα. Οι τοίχοι στο εσωτερικό του ναού καλύπτονται με τοιχογραφίες που χρονολογούνται από 1381. Στο κωδωνοστάσιο υπάρχει επιγραφή από το έτος 1627.
Μονή Αγίας Αναστασίας Ρωμαίας
Η Ιερά Μονή Αγίας Αναστασίας Ρωμαίας βρίσκεται κοντά στον οικισμό του Τσεσμέ. Είναι το πρώτο στην Ελλάδα μοναστήρι αφιερωμένο στην αγία προστάτιδα της Μονής Οσίου Γρηγορίου στο Άγιο Όρος. Η Αγία Αναστασία η Ρωμαία μαρτύρησε σε ηλικία δεκαεννέα ετών και η μνήμη της γιορτάζεται στις 29 Οκτωβρίου. Εκτός από τον κύριο ναό της αγίας, στο χώρο υπάρχει το παρεκκλήσι του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού.
Μονή Αγίου Αντωνίου Κατεβατής
Η μονή Αγίου Αντωνίου Κατεβατής βρίσκεται στο ομώνυμο χωριό κοντά στο χωριό Ακούμια. Είναι χτισμένη σε υψόμετρο 525 μέτρων, και οικοδομήθηκε μετά την απελευθέρωση. Στη μονή Αγίου Αντωνίου Κατεβατής περιλαμβάνονται οι εκκλησίες του Αγίου Αντωνίου, του Αγίου Νεκταρίου και της Παναγίας. Στο ναό της Παναγίας, χτισμένο σε βράχο, βρίσκεται η μεγάλη εικόνα «το Ρόδον το Αμάραντον», ενώ στο ναό του Αγίου Νεκταρίου, που χτίστηκε τελευταίος, υπάρχει μεγάλο εικόνισμα με απεικόνιση όλων των Αγίων. Η μονή γιορτάζει στις 17 Ιανουαρίου.
Μονή Αγίου Γεωργίου Δισκουρίου
Η μονή Δισκουρίου θεωρείται μια από τις παλιότερες μονές σε όλη την Κρήτη. Κατά την παράδοση στη θέση της μονής Δισκουρίου υπήρχε στην αρχαιότητα ιερό των Διοσκούρων. H σύνδεση, πάντως, της περιοχής με το όνομα του Δία δεν είναι τυχαία. H μονή Δισκουρίου είχε μια ξεχωριστή σχέση με το ιερό όρος, αλλά και με το Iδαίον Άνδρον, ενώ η παλαιότητά της αποδεικνύεται και από την ύπαρξη ενός σπουδαίου κατάγραφου βυζαντινού ναού του Aγίου Iωάννου του Προδρόμου. Το μικρό καθολικό είναι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο και βρίσκεται περίπου στο κέντρο της αυλής. Στο τέμπλο του υπάρχει η χρονολογία 1830. Κατά την επανάσταση του 1866, υπήρχε στον χώρο της επαναστατικό κέντρο και έδρα της επαναστατικής επιτροπής, αλλά χρησιμοποιήθηκε και ως αποθήκη τροφίμων και πυρομαχικών, ενώ φιλοξένησε και αγωνιστές και παρείχε τις πρώτες βοήθειες.Το 1935 προσαρτήθηκε στη μονή Χαλέπα αποτελώντας μετόχι της και ισχύει μέχρι σήμερα.
Μονή Αρκαδίου
Η Μονή του Αρκαδίου, αφιερωμένη στη μνήμη της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα και των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, έχει ιδιαίτερη σημασία ως το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα της Κρητικής Αναγέννησης, αλλά και λόγω της έντονης συμμετοχής της στους απελευθερωτικούς αγώνες των Κρητικών, με αποκορύφωμα την πολιορκία και την αυτοθυσία των κλεισμένων σε αυτή υπερασπιστών το 1866. Τα πρώτα βεβαιωμένα στοιχεία για τη Μονή ανάγονται στις αρχές του 16ου αιώνα, εποχή κατά την οποία χτίστηκε και το αρχικό μονόχωρο καθολικό. Εκτός από το καθολικό, που κτίστηκε μεταξύ του 1572 και 1587, το υπόλοιπο συγκρότημα της Μονής Αρκαδίου κτίστηκε μεταξύ του 1670 και 1714, όπως διαπιστώνουμε από τις σωζόμενες επιγραφές, αλλά και από τις πληροφορίες των ιστορικών πηγών. Πρόκειται για ένα τυπικό παράδειγμα μανιεριστικής αρχιτεκτονικής, που είχε επικρατήσει στη βενετοκρατούμενη Κρήτη από τα μέσα του 16ου αιώνα και απετέλεσε της τοπικής λαϊκής παράδοσης. Η Μονή έχει πολλές οικοδομικές φάσεις, που χρονολογούνται κυρίως μετά τη μεγάλη καταστροφή του 1866. Η Μονή Αρκαδίου στα χρόνια της λειτουργίας της υπήρξε κέντρο Παιδείας, αντιγραφής χειρογράφων και άσκησης της χρυσοκεντητικής. Πολλά χειρόγραφα σώζονται σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού, ενώ ένας σημαντικός αριθμός από χρυσοκέντητα άμφια, έργα των καλλιτεχνών-μοναχών, εκτίθενται στο Μουσείο, ή σώζονται στα διάφορα, μεγάλα κέντρα της Ορθοδοξίας.
Μονή Αρσανίου
Η Μονή Αρσανίου βρίσκεται 12 χιλιόμετρα ανατολικά του Ρεθύμνου. Θα πρέπει να ιδρύθηκε κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας από κάποιο μοναχό Αρσένιο που έδωσε το όνομά του. Ωστόσο, υπάρχει και μια άλλη άποψη, που υποστηρίζει ότι το όνομα προέρχεται από κάποια Αρσινόη που άφησε την περιουσία της για την κατασκευή της μονής. Ο σταυροειδής με τρούλο ναός που βλέπουμε σήμερα χτίστηκε το 1888 και είναι αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο. Αυτή είναι η δεύτερη εκκλησία και χτίστηκε στη θέση του προηγούμενου ναού που υπήρξε από το 1600. Το μοναστήρι, το οποίο στεγάζει ένα μουσείο και ένα συνεδριακό κέντρο, ανακαινίστηκε το 1970 και είναι διακοσμημένα με τοιχογραφίες.
Μονή Μεταμορφώσεως Σωτήρα Χριστού στον Κουμπέ
Στο λόφο του Κουμπέ, λίγο έξω από το κέντρο του Ρεθύμνου, βρίσκεται η Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Πρόκειται για γυναικείο μοναστήρι που ιδρύθηκε το 1935,αρχικά ως ναός, από τον γέροντα του Αγίου Όρους Νέστορα Βασσάλο. Από το 1970, μετά την έλευση γυναικείας αδελφότητας, άρχισαν να χτίζονται κτίσματα γύρω από το ναό. Το καθολικό της Μονής επίσης επεκτάθηκε και μετατράπηκε το 1992 σε δίκλιτο ναό, με το νεότερο κλίτος να είναι αφιερωμένο στην Αποτομή του Τιμίου Σταυρού.
Μονή Παναγίας Αντιφωνήτριας
Η μονή Παναγίας Αντιφωνήτριας βρίσκεται μέσα στο χωριό Μυριοκέφαλα νοτιοδυτικά του νομού Ρεθύμνου. Είναι ένα από τα παλιότερα μοναστήρια ολόκληρης της Κρήτης και πιθανότατα ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα από τον Άγιο Ιωάννη τον Ξένο. Η παράδοση θέλει η ίδρυση της μονής να έγινε στο σημείο αυτό, επειδή όταν περνούσε ο ίδιος από την περιοχή, έβαλε φωτιά σε ένα τεράστιο θάμνο που του έκοβε το δρόμο. Μέσα από τις φλόγες ακούστηκε μια φωνή και όταν εκείνος έσβησε τη φωτιά, βρήκε την κρυμμένη εικόνα της Παναγίας. Έτσι, ο Ιωάννης ο Ξένος ίδρυσε τη μονή της Παναγίας την οποία ονόμασε Αντιφωνήτρια επειδή του φώναζε «εδώ είμαι». Σύμφωνα με τους ντόπιους, αυτή η θαυματουργή εικόνα είναι η ίδια που φυλάσσεται στη μονή και σήμερα. Σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό στο κέντρο της αυλής. Ο μικρός ναός της μονής Παναγίας Αντιφωνήτριας, είναι αφιερωμένος στο Γενέθλιο της Παναγίας, που γιορτάζει στις 8 και στις 12 Σεπτεμβρίου και είναι διακοσμημένος με τοιχογραφίες του 11ου και του 13ου αιώνα και τη θαυματουργή φορητή εικόνα της Παναγίας. Γύρω από τη μονή υπάρχουν ερείπια από τα κελιά, ενώ μερικά κτίρια έχουν αναστηλωθεί. Μεταξύ των θησαυρών της μονής είναι ένα ευαγγέλιο του 1818, ένα ποτήριο του 1829, ένα θυμιατό του 1854, 3 ξυλόγλυπτοι σταυροί, διάφορα έγγραφα του 19ου αιώνα και άλλα, τα οποία υποδηλώνουν τη λειτουργία της και μετά την τελευταία περίοδο της Tουρκοκρατίας. Σήμερα η μονή Παναγίας Αντιφωνήτριας δε λειτουργεί πλέον ως μοναστήρι, αλλά ως ο ενοριακός ναός των Μυριοκεφάλων.
Μονή Πρέβελης
Σταυροπηγιακή Μονή, που ιδρύθηκε μάλλον τον 16ο αιώνα. Διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στις Κρητικές επαναστάσεις και μάλιστα στην επανάσταση του 1866, οπότε υπήρξε καταφύγιο και κέντρο των επαναστατών. Υπήρξε πλουσιότατη Μονή με μεγάλη κτηματική περιουσία. Το 1831 ιδρύθηκε σ’ αυτήν η πρώτη Ελληνική Σχολή. Το καθολικό ανήκει στον τύπο του δίκλιτου ναού, αφιερωμένου στον Άγιο Ιωάννη Θεολόγο και στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, οικοδομήθηκε το 1836, αλλά έχει υποστεί μεταγενέστερες επισκευές. Η Μονή διαθέτει κελιά, το παλαιό ηγουμενείο που μετατράπηκε σε ξενώνα, το νέο ηγουμενείο του 1900, βιβλιοθήκη και μουσείο.
Μονή Τιμίου Προδρόμου Αττάλης
Η μονή Τιμίου Προδρόμου Αττάλης ή Μπαλή είναι ορθόδοξο μοναστήρι το οποίο βρίσκεται κοντά στο Μπαλί. Η μονή είναι χτισμένη στις πλαγιές λόφου. Η διάταξη των κτιρίων διαφέρει από αυτή άλλη μοναστηριών, καθώς ο ναός δε βρίσκεται στο κέντρο του περιβόλου του μοναστηριού, άλλα έξω από αυτόν και βορειοανατολικά του. Η μονή έχει στενόμακρη εσωτερική αυλή και γύρω από αυτή βρίσκονται τα κελιά. Στο νότιο τμήμα της αυλής βρίσκεται η τραπεζαρία και το ηγουμένιο. Η τραπεζαρία είναι επιμήκης και έχει είσοδο στη δυτική πλευρά, καθώς και παράθυρο. Οι τοίχοι ήταν αγιογραφημένοι και σώζονται ακόμη σπαράγματα σε κακή κατάσταση, όπως ο Ευαγγελισμός και η Φιλοξενία του Αβραάμ. Στη δυτική πλευρά της μόνης βρίσκεται το ελαιοτριβείο και αποθηκευτικοί χώροι. Το καθολικό της μονής είναι δίκλιτο, με το ένα αφιερωμένο στη γέννηση του Τιμίου Προδρόμου και το άλλο στην Αποτομή του. Αρχικά αποτελούταν μόνο το βορειοανατολικό τμήμα, το οποίο είναι τοιχογραφημένο, στη συνέχεια όπως ο ναός έγινε δίκλιτος, μάλλον τον 16ο αιώνα, και έπειτα τα δύο κλίτη επεκτάθηκαν με ψηλότερες καμάρες. Από τότε χρονολογείται η κύρια πύλη του ναού. Τα δύο κλίτη επικοινωνούν με τόξα. Η νότια πλευρά του ναού είναι καλυμμένη με ισόδομη τοιχοποιία από ντόπιο ασβεστόλιθο. Η πύλη του ναού έχει τοξωτό θύρωμα και ορθογώνιο πλαίσια με τριγωνικό αέτωμα. Εκατέρωθεν της πύλης υπάρχουν ορθογώνια παράθυρα με τριγωνικό αέτωμα. Η μονή φαίνεται να υπέστη ζημιές κατά τον ενετοκρητικό πόλεμο του 1646-48, αλλά αποκαταστάθηκε, όπως δείχνει η χρονολογία 1692 πάνω από την πύλη που οδηγεί από τα κελιά στο ναό. Η μονή άρχισε να ακμάζει ξανά στα μέσα του 18ού αιώνα, για παράδειγμα χτίστηκε κρήνη το 1761 και αφιερώθηκα ιερά σκευή και βιβλία και το 1791 κατασκευάστηκε μια δεύτερη κρήνη. Η μονή υπέστη καταστροφές κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, όπως φαίνεται από το νέο ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού του 1839. Η μονή υπέστη ακόμη μεγαλύτερες καταστροφές από επαναλαμβανόμενες επιδρομές κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1866 και λεηλατήθηκε. Η μονή δεν κατάφερε να ανασυγκροτηθεί στη συνέχεια και το 1900 κρίθηκε διαλυτέα και διαλύθηκε το 1935, ενώ ερήμωσε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1983 τοποθετήθηκε νέος ηγούμενος ο Άνθιμος Συριανός, ο οποίος άρχισε άμεσα την ανακαίνιση της μονής.
Μονή Τιμίου Σταυρού Βωσάκου
Η Μονή Τιμίου Σταυρού Βωσάκου, βρίσκεται στην άκρη μικρού οροπεδίου στις νότιες υπώρειες των Ταλλέων Ορέων στον ορεινό Μυλοπόταμο. Η ακριβής εποχή ίδρυσής της μας είναι άγνωστη, αν και η αρχιτεκτονική μορφή της σε συνδυασμό με τα νομισματικά ευρήματα, μας παραπέμπουν με βεβαιότητα, τουλάχιστον στην περίοδο της ύστερης Βενετοκρατίας. Η Μονή για πρώτη φορά αναφέρεται σε νοταριακό έγγραφο του 1629. Το 1669 κατασκευάζεται ο πυλώνας της Μονής και το 1673 η περίτεχνη κρήνη. Το 18ο και το 19ο αιώνα οι αναφορές στη Μονή είναι επίσης σποραδικές, ενώ οι αρχαιολογικές μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι κατά το 19ο αιώνα έγιναν εκτεταμένες παρεμβάσεις σε όλο το συγκρότημα. Οι επεμβάσεις αυτές με σημαντικότερες την ανακατασκευή της στέγης και τμημάτων της βόρειας πλευράς της νότιας πτέρυγας το 1865, την ανακατασκευή του Καθολικού το 1885 και την ανακαίνιση της δυτικής πτέρυγας, είναι αποτέλεσμα της καταστροφής του μοναστηριού από τους Τούρκους κατά την επανάσταση του 1821. Μετά το θάνατο των τελευταίων μοναχών του 1960 η μονή εγκαταλείπεται. Το 1998 ξεκίνησαν οι εργασίες αναστήλωσης και αποκατάστασης της Μονής. Η αρχιτεκτονική του μοναστηριακού συγκροτήματος σήμερα είναι το αποτέλεσμα διαδοχικών επεμβάσεων. Η είσοδος βρίσκεται ανατολικά, όπου και σώζεται ο μνημειακός πυλώνας. Στη νότια πτέρυγα βρίσκονται η Τράπεζα, το Αρχονταρίκι και στο ισόγειο αποθηκευτικοί και εργαστηριακοί χώροι. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο εργαστήριο επεξεργασίας κεριού, όπως και στο ρακοκάζανο. Στη Βόρεια πτέρυγα βρίσκονται αποθηκευτικοί χώροι και κελιά ενώ στη δυτική το Ηγουμενείο και η στο ισόγειο η κουζίνα. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η Κρήνη της Μονής και γενικά το σύστημα υδροδότησης και περισυλλογής υδάτων. Η κρήνη αποτελεί την πρόσοψη μικρής θολοσκέπαστης δεξαμενής, στην οποία το νερό έφτανε μέσω πήλινων αγωγών. Πήλινοι αγωγοί έχουν εντοπιστεί σε διάφορα σημεία της αυλής, οι οποίοι μετέφεραν το νερά από και προς δεξαμενές που βρίσκονταν ακόμα και εκτός Μονής. Το καθολικό της Μονής βρίσκεται στη μέση περίπου του αύλειου χώρου. Σπαράγματα τοιχογραφιών του 14ου-15ου αιώνα, τα οποία βρέθηκαν συγκεντρωμένα κάτω από δάπεδο της κεντρικής αυλής, προφανώς ανήκουν στο παλαιό καθολικό, το οποίο ήταν ερειπωμένο κατά τον 19ο αιώνα, όταν κατασκευάστηκε το σημερινό. Ίχνη του πρώτου αυτού ναού δε βρέθηκαν, καθώς φαίνεται ότι ο σημερινός θεμελιώθηκε ακριβώς πάνω από αυτόν. Μετά την εγκατάλειψή της το 1960 οι χώροι της Μονής χρησιμοποιήθηκαν ως στάβλοι. Οι εργασίες αποκατάστασης της Μονής συνεχίζονται έως και σήμερα προκειμένου να καταστεί δυνατή η επανεγκατάσταση των μοναχών.