Το ιστορικό καστρομονάστηρο της Πάτμου

Η Μονή Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στην Πάτμο είναι το πρώτο πράγμα που προσέχει κανείς στο νησί. Στέκεται σαν κορώνα στο λόφο της Χώρας και θυμίζει βυζαντινό κάστρο. Ιδρύθηκε το 1088 από τον Όσιο Χριστόδουλο στον οποίο δώρισε το νησί ολόκληρο ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος Ι. Κομνηνός.

Το ύψος της μονής ξεπερνά τα 15 μέτρα, το μήκος του από το βορρά ως το νότο είναι 53 μέτρα και από την ανατολή ως τη δύση 70. Αν σταθείς στην είσοδο, όπου υπάρχει μια σιδερένια ενισχυμένη πόρτα, και κοιτάξεις ψηλά, φαίνεται ακόμα μεγαλύτερο.

Αρκετά μέτρα πάνω από την πύλη υπάρχει ένα μικρό άνοιγμα (ο «δολοφόνος») απ’ όπου οι μοναχοί έχυναν καυτό λάδι, νερό, ακόμα και μολύβι επάνω στους πειρατές ή σε άλλους εισβολείς. Οι καλόγεροι χτυπούσαν τις καμπάνες για να ειδοποιήσουν τους κατοίκους του νησιού να καταφύγουν πίσω από τους ενισχυμένους τοίχους του μοναστηριού. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Όσιος Χριστόδουλος το έχτισε σαν κάστρο, για να προσφέρει ασφάλεια στους χριστιανούς.

Η κεντρική είσοδος στη Μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου βρίσκεται στο βόρειο μέρος, ενώ υπάρχει και μία μικρότερη είσοδος στο νότιο τμήμα, η οποία τώρα είναι κλειστή. Το μοναστήρι δεν ολοκληρώθηκε το 1088, έγιναν από τότε κάποιες αλλαγές για να καλυφθούν οι ανάγκες των μοναχών και της εκκλησίας. Τα παλαιότερα μέρη είναι η ανατολική και η βόρεια πτέρυγα, το βλέπει κανείς άλλωστε στο ακανόνιστο σχήμα των τοίχων τους που χτίστηκαν βιαστικά τα πρώτα χρόνια για να οχυρώσουν την περιοχή.

Καθώς περνάς την πύλη στη Μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στην Πάτμο συναντάς την κεντρική εσωτερική αυλή, στρωμένη με βότσαλα και πέτρες. Κοιτάζοντας γύρω παρατηρείς πολλά διαφορετικά επίπεδα, αποτέλεσμα των αλλαγών και προσθέσεων που έγιναν μέσα στους αιώνες. Στο κέντρο της αυλής βρίσκεται μία κυλινδρική κατασκευή που μοιάζει με πηγάδι: πρόκειται για ένα μεγάλο πιθάρι που χρησίμευε για την αποθήκευση κρασιού, ενώ τώρα περιέχει άγιο νερό.

Στα αριστερά της πύλης βρίσκεται η κεντρική εκκλησία (καθολικό), ένα από τα πρώτα κτίρια, χτισμένη το 1090. Στην είσοδό της υπάρχουν 4 καμάρες κι ένας εξωνάρθηκας γεμάτος τοιχογραφίες. Αυτές που βρίσκονται ψηλότερα είναι του 17ου αιώνα και αναπαριστούν θαύματα που έγιναν από τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο. Οι χαμηλότερες είναι του 19ου αιώνα.

Προχωρώντας προς τα μέσα παρατηρεί κανείς αμέσως το τρισδιάστατο εικονοστάσι από σκαλισμένο ξύλο (1820) το οποίο αντικατέστησε το παλαιότερο του 15ου αιώνα που με τη σειρά του είχε τότε αντικαταστήσει το μαρμάρινο εικονοστάσι του Όσιου Χριστόδουλου.

Το σημερινό εικονοστάσι είναι δώρο του Νεκτάριου, Πάτμιου μητροπολίτη στις Σάρδεις, σκαλισμένο από 12 Χιώτες ξυλογλύπτες. Η λεπτομέρεια με την οποία είναι δουλεμένο το ξύλο αφήνει άφωνο το θεατή. Η ακουστική του δωματίου είναι τρομερή, η λειτουργία με τους βυζαντινούς ύμνους γίνεται αξέχαστη εμπειρία.

Λόγω του ότι η ορθόδοξη εκκλησία δεν επιτρέπει περισσότερες από μία λειτουργίες την ημέρα σε κάθε Άγια Τράπεζα, το μοναστήρι έχει 10 εκκλησάκια, τρία εκ των οποίων βρίσκονται έξω από τα τείχη της μονής: οι Άγιοι Απόστολοι βόρεια, ο Άγιος Γεώργιος ανατολικά και ο Άγιος Φανούριος δυτικά της μονής. Μέσα στο μοναστήρι βρίσκονται τα εκκλησάκια Όσιος Χριστόδουλος, Άγιος Νικόλαος, Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής, Άγιος Βασίλειος, Τιμίου Σταυρού, Άγιοι Πάντες και το εκκλησάκι της Παναγίας. Στα δεξιά της κεντρικής εκκλησίας βρίσκεται το εκκλησάκι του Άγιου Χριστόδουλου, όπου φυλάσσονται τα λείψανά του έπειτα από δική του παράκληση. Δίπλα στην καθολικό βρίσκεται επίσης και το εκκλησάκι της Παναγίας. Οι τοιχογραφίες εδώ χρονολογούνται από το 12ο αιώνα κι έπειτα-όπως και στο καθολικό. Η ομορφιά τους δεν περιγράφεται με λέξεις.

Πίσω από το εκκλησάκι της Παναγίας και προς το νότο βρίσκεται η τραπεζαρία όπου οι μοναχοί έτρωγαν παλαιότερα τα γεύματά τους. Πρόκειται για ένα παραλληλόγραμμο δωμάτιο 50 τ.μ., οι τοίχοι του έχουν ύψος 8μ., με δύο μεγάλα τραπέζια καλυμμένα με μάρμαρο. Στα τραπέζια υπάρχουν εσοχές όπου οι μοναχοί τοποθετούσαν τα προσωπικά τους αντικείμενα. Οι τοιχογραφίες εδώ χρονολογούνται πριν από το 1180. Στον πρώτο όροφο βρίσκεται ο παλιός φούρνος όπου είναι φανερά τα απομεινάρια ενός τεράστιου πέτρινου φούρνου καθώς και μία ξύλινη σκάφη στην οποία οι μοναχοί ζύμωναν ψωμί. Χτίστηκαν το 1088 και αναφέρονται στα γραπτά του Άγιου Χριστόδουλου, ο οποίος όταν χρειάστηκε να διαλέξει έναν από τους μοναχούς ως υπεύθυνο για τη λειτουργία και τη διατήρηση του δωματίου τον οποίο ονόμασε «ο άνθρωπος του κελαριού».

Το μουσείο βρίσκεται δίπλα στο φούρνο και χτίστηκε επίσης από τον Όσιο Χριστόδουλο που κληροδότησε σε αυτό τις πιο πολύτιμες εικόνες που αναγράφονται στη διαθήκη του. Πρόκειται για μία εκπληκτική συλλογή από εικόνες, πρωτότυπα χειρόγραφα της Βίβλου, ασημένια και χρυσά αντικείμενα, ράσα ραμμένα με ασημένιες και χρυσές κλωστές (καθώς και μεταξωτές κλωστές άλλων χρωμάτων) και στολισμένα με πολύτιμες πέτρες και πολλά άλλα. Τα περισσότερα εκθέματα του μουσείου έχουν ιδιαίτερη αξία.

Ο Όσιος Χριστόδουλος ίδρυσε επίσης τη βιβλιοθήκη της μονής. Όταν ήρθε στο νησί έφερε μαζί του την προσωπική του βιβλιοθήκη, που περιέχει χειρόγραφα από τη μοναστική περιοχή του βουνού Λάτρους. Η βιβλιοθήκη φιλοξενεί τώρα περισσότερα από 3000 τυπωμένα βιβλία, 900 χειρόγραφα και 13000 έγγραφα που χρονολογούνται πριν από το 1073. Το δωμάτιο αυτό δεν είναι ανοιχτό για το κοινό εκτός αν διαθέτει κάποιος ειδική άδεια – δίδεται συνήθως σε επιστήμονες θεολόγους ή της βυζαντινολόγους.

Το υπόλοιπο μοναστήρι αποτελείται από 2 θησαυροφυλάκια, τα κελιά των μοναχών, αποθήκες, αίθουσα συσκέψεων και δωμάτιο έρευνας με νέα βιβλία και περιοδικά. Όλες αυτές οι περιοχές δεν είναι ανοιχτές για το κοινό.

Πηγή άρθρου & photo: Δήμος Πάτμου