Η Κρήτη φημίζεται για την κτηνοτροφική της παράδοση, παράγοντας μεγάλη ποικιλία από μοναδικά τυριά με βάση το αιγοπρόβειο γάλα. Κάποια τυροκομικά προϊόντα είναι πιστοποιημένα και ιδιαιτέρως φημισμένα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Η παραδοσιακή αυτή μορφή κτηνοτροφίας στηρίζεται στην ελεύθερη βοσκή και στην εμπειρία πολλών αιώνων. Διαφέρει μόνο στην επεξεργασία του γάλακτος που δεν γίνεται πλέον δίπλα στις στάνες αλλά σε σύγχρονες εγκαταστάσεις, που διατηρούν τις παραδοσιακές μορφές τυροκόμησης.

Η παραδοσιακή κρητική τυροκομία έχει τις ρίζες της στους μύθους της Ελληνικής Μυθολογίας. Λέγεται πως όταν φυγαδεύτηκε ο Δίας από τη μητέρα του τη Ρέα, σε ένα σπήλαιο στο όρος Δίκτη της Κρήτης, για να τον σώσει από τον πατέρα του τον Κρόνο, η αίγα Αλμάθεια γαλούχησε τον μικρό θεό με γάλα και μέλι μέσα στις σπηλιές της Κρήτης στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Ιδαίο Άντρο. Το κέρας της είναι ακόμα και σήμερα γνωστό ως σύμβολο της αφθονίας αγαθών.

Το γάλα της κατσίκας είναι πιο κοντά στο μητρικό από το αγελαδινό για αυτό και θεωρείται ότι συμβάλει στην καλή υγεία του ανθρώπου. Το τυρί θεωρείται σημαντική πηγή ασβεστίου, πρωτεϊνών και κεκορεσμένων λιπών. Οι βιταμίνες που περιέχονται στα τυριά μας είναι πολλές (Α, Β1, Β2, Β3, Β6, φολικό οξύ), όπως συμβαίνει και με τα βασικά μέταλλα και με τα αμινοξέα.

Στα Ζωνιανά πραγματοποιείται κάθε χρόνο η «Γιορτή Βοσκού και Τυριού» με σκοπό την ανάδειξη της περιοχής και για να έρθει ο επισκέπτης κοντά στην παραγωγή και τον τρόπο παρασκευής του τυριού.

Εκτός από τα αναγνωρισμένα τυριά της Κρήτης, υπάρχουν ακόμα πολλά που δεν υστερούν και καλύπτουν όλα τα γούστα αφού μπορείς να τα συνδυάζεις με όλες τις κατηγορίες τροφίμων της διατροφικής αλυσίδας.

Ο ανθότυρος ο ξηρός είναι ημίσκληρο τυρί και θα μπορούσαμε να χαρακτηριστεί ως ξηρή μυζήθρα. Είναι μίγμα τυρογάλακτος και φρέσκου γάλακτος με ελάχιστο αλάτι, όπου στην αργή και σταθερή ωρίμανσή του βοηθώντας το να σκληρύνει. Παράγεται από πρόβειο και κατσικίσιο γάλα και χαρακτηρίζεται από μία έντονη και υφάλμυρη γεύση. Ωριμάζει με φυσικό τρόπο και για να αποκτήσει τη σωστή γεύση χρειάζεται να περάσει περίπου ένας χρόνος. Η ονομασία του σύμφωνα με κάποιους προέρχεται από το άνθος του τυριού, ενώ άλλοι υποστηρίζουν από τον άθο, δηλαδή την στάχτη, καθώς όταν είναι έτοιμο μοιάζει σαν να έχει πασπαλιστεί με στάχτη. Είναι ιδανικό τυρί για μακαρονάδα.

Η γαλομυζήθρα είναι μαλακό κρεμώδη τυρί με μοναδική γεύση, που δημιουργείται αφήνοντας το γάλα να μετατραπεί με φυσική όξυνση, δηλαδή να κόψει.  Έχει την ίδια υφή και γεύση με την ξινομυζήθρα και τη Χανιώτικη μυζήθρα. Παλιότερα δεν βρισκόταν στο εμπόριο γιατί φτιαχνόταν κυρίως στα σπίτια.

Η γραβιέρα (προιόν ΠΟΠ), είναι η βασίλισσα των κρητικών τυριών  και παράγεται κυρίως από πρόβειο γάλα. Είναι σκληρή με έντονο κίτρινο χρώμα και έχει γλυκιά και πικάντικη γεύση. Ωριμάζει με φυσικό τρόπο και για να αποκτήσει τη σωστή γεύση χρειάζεται να περάσουν τρεις μήνες. Αν πετύχει κάποιος γραβιέρα με τρύπες, σημαίνει πως έχει ωριμάσει σε σπηλιά, τον παραδοσιακό τρόπο που οι Κρητικοί κρατούν ακόμα, η απόλαυση απογειώνεται μόλις ο ουρανίσκος δοκιμάσει την θεσπέσια γεύση της. Στο Μυλοπόταμο ή στα Σφακιά υπάρχουν πολλές πιθανότητες να βρεις 18μηνης ωρίμανσης, που μόλις οι γευστικοί σου κάλυκες δοκιμάσουν, καταλαβαίνεις αμέσως τη διαφορά. Συνδυάζεται με φρούτα, ψωμί, γίνεται υπέροχο σαγανάκι και δίνει νόστιμο αποτέλεσμα στις πίτες.

Το κεφαλοτύρι είναι ένα σκληρό, αλμυρό και πικάντικο τυρί με λιπαρή γεύση. Παρασκευάζεται από πρόβειο ή μίγμα κατσικίσιου και πρόβειου γάλακτος. Ωριμάζει με φυσικό τρόπο και για να αποκτήσει τη σωστή γεύση χρειάζεται να περάσουν τέσσερις μήνες. Είναι ιδανικό για τα ζυμαρικά ή τον μουσακά.

Το λευκό τυρί άλμης είναι λευκό, μαλακό και με τρύπες στην μάζα του. Ωριμάζει και συντηρείται σε άλμη. Καταναλώνεται τρεις μήνες μετά την παρασκευή του.

Η μαλάκα ή κατσοχοίρι είναι ημίσκληρο τυρί που φτιάχνεται από την τυρόμαζα, που είναι το πρώτο στάδιο της τυροκόμησης της γραβιέρας. Είναι δηλαδή η φρέσκια γραβιέρα πριν ωριμάσει, που παράγεται αποκλειστικά από αιγοπρόβειο γάλα. Δεν παρασκευάζεται σε μεγάλες ποσότητες και για αυτό είναι δυσεύρετο στον πολύ κόσμο. Είναι το τυρί που, όπως λένε οι ντόπιοι, μυρίζει Πάσχα, γιατί χρησιμοποιείται στα παραδοσιακά καλιτσούνια της Λαμπρής και αποτελεί ένα από τα πιο παραδοσιακά στοιχεία της κουζίνας στη Δυτική Κρήτη.

Φημισμένη είναι η Χανιώτικη πίτα με τέσσερα τυριά, αρνίσιο κρέας και δυόσμο ή ψητή στα κάρβουνα με ντομάτες πομοντόρο, με ντόπιο ελαιόλαδο και ρίγανη.

Η μυζήθρα ή μαλακός ανθότυρος παρασκευάζεται από το τυρόγαλο άλλου τυριού. Προστίθεται φρέσκο γάλα, ζεσταίνεται πάλι με πυθιά για να προκύψει ένα μαλακό, άπαχο τυρί με απαλή ουδέτερη γεύση. Στην ανατολική Κρήτη λέγεται μυζήθρα και στην περιοχή των Χανίων λέγεται αθότυρος. Χρησιμοποιείται στη ζαχαροπλαστική, συνδυάζεται με φρούτα και είναι ένα υπέροχο, ξεχωριστό ορεκτικό όταν σερβίρεται με μέλι.

Το ξύγαλο Σητείας (ΠΟΠ) παρασκευάζεται με γάλα που αλατίζεται και μένει μια βδομάδα για να ξινίσει. Είναι μαλακό κρεμώδη τυρί με πλούσια γεύση και μοιάζει με την ξυνομυζήθρα και το πυκτόγαλο Χανίων.

Η ξυνομυζήθρα (προϊόν ΠΟΠ), παράγεται κυρίως στην Κρήτη, από την ανάμειξη του γάλακτος που απομένει μετά το πήξιμο της γραβιέρας, με μικρή ποσότητα πρόβειου ή κατσικίσιου γάλακτος. Είναι μια ξινή παραλλαγή της μυζήθρας, μαλακό κρεμώδη τυρί, με αρκετά ξινή γεύση. Είναι ιδανική για δίαιτα χάρη στα χαμηλά λιπαρά.

Το πηχτόγαλο Χανίων είναι το πρώτο τυρί που φτιάχνεται κατευθείαν από μη παστεριωμένο πρόβειο ή μίγμα αιγοπρόβειου γάλακτος και μοιάζει με γιαούρτι έχοντας μια ελαφριά υπόξινη γεύση. Χρησιμοποιείται στην Χανιώτικη μπουγάτσα και είναι ιδανικό για τα μακαρόνια μας.

Το στακοβούτυρο και η στάκα είναι από τα πιο χαρακτηριστικά γαλακτοκομικά προϊόντα που παρασκευάζονται με παραδοσιακό τρόπο. Το στακοβούτυρο παρασκευάζεται με διαρκή ανάδευση της τσίπας του αιγοπρόβειου γάλακτος σε σιγανή φωτιά με λίγο αλεύρι και αλάτι. Είναι ένα εξαιρετικό κρητικό βούτυρο με φοβερό άρωμα και γεύση Το υπόλοιπο που μένει είναι η στάκα, ένα μαλακό κρεμώδη τυρί με μοναδική γεύση. Αν τη γευτείς με αυγά δεν έχεις φάει κάτι παρόμοιο, στα ζυμαρικά, στο πιλάφι και στις πίτες δίνει μια εξαίσια, ιδιαίτερη γεύση.

Το τουλουμοτύρι δυστυχώς, σπάνια το βρίσκεις στο εμπόριο. Το όνομα του οφείλεται στο γεγονός πως ωριμάζει μέσα σε τουλούμια (αναποδογυρισμένες προβιές ζώων που έχουν απολυμανθεί και συντηρηθεί με συγκεκριμένο τρόπο). Άλλωστε, πριν έρθουν τα ψυγεία στην ζωή μας, αυτός ήταν ο τρόπος συντήρησης .

Το τυρί Δίκτης είναι ένα τυρί που φτιάχνεται αποκλειστικά στην περιοχή του όρους Δίκτη, στο οροπέδιο Λασιθίου, το οποίο βρίσκεις πολύ δύσκολα στο εμπόριο. Είναι χαμηλών λιπαρών, σκληρό και πολύ αλατισμένο. Φυλάσσεται σε δοχεία με παρθένο ελαιόλαδο και είναι πολύ πικάντικο.

Το τυροζούλι παράγεται από κατσικίσιο ή πρόβειο γάλα, το οποίο πήζει με ξίδι και λεμόνι και είναι σχεδόν ανάλατο. Αφού βράσει και κόψει το μαζεύεις με μια σουρωτή κουτάλα, μπαίνει μέσα σε τουλμπάνι που κρεμιέται μέχρι να στραγγίσει. Παραμένει μαλακό ακόμη και μετά την ωρίμασή του, είναι ανάλατο ή ελαφρώς αλατισμένο και έχει μια έντονη και ελαφρώς πικάντικη γεύση.  Στα Ανώγεια το ονομάζουν τυρομάλαμα και μαζί με θυμαρίσιο μέλι αποτελεί μια ιδιαίτερη γεύση που δεν βρίσκεις αλλού.

Προϊόντα Προστασίας Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) είναι η Γραβιέρα Κρήτης, η Ξυνομυζήθρα Κρήτης, το Πηχτόγαλο Χανίων και το Ξύγαλο Σητείας ή Ξίγαλο Σητείας (ΠΟΠ). Ο Αθότυρος Ξηρός, το Ανθόγαλο, η Μαλοτύρα, η Μυζήθρα και το Τυροζούλι είναι σε διαδικασία έγκρισης.

Που θα βρείτε κρητικά τυριά