Χωριά στο Νομό Ξάνθης

Πόλεις & Χωριά στο Νομό Ξάνθης

Τα Άβδηρα (Κατά Μεσής) είναι κωμόπολη του νομού Ξάνθης κοντά στον αρχαιολογικό τόπο και αρχαία πόλη της Ισπανίας, μεταξύ Μάλαγας και Καρθαγένης, χτισμένη από τους Φοίνικες. Η αρχαία πόλη διέθετε τείχη, λιμάνι, νεωσοίκους και ιερά, που έχουν αποκαλυφθεί με τις αρχαιολογικές ανασκαφές. Στα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα οικοδομήθηκε με το ιπποδάμειο σύστημα ένα νεότερο συγκρότημα με τείχη, ακρόπολη, δύο λιμάνια. Από το 1981 ανασκάπτεται συστηματικά η αρχαϊκή πόλη του βορείου περιβόλου και τα νεκροταφεία της. Αποκαλύφθηκαν τείχη και κτίσματα του βορείου και του νοτίου περιβόλου. Έχουν επίσης εντοπιστεί διάφορα λιμενικά έργα: τρία από τα λιμάνια βρίσκονται σήμερα σε χερσαία περιοχή και δύο στην σημερινή παραλία. Σήμερα τα Άβδηρα αποτελούνται από το χωριό των Αβδήρων και τη Σκάλα Αβδήρων. Στα Άβδηρα λειτουργούν 2 μουσεία: το Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων και το Λαογραφικό Μουσείο, το οποίο στεγάζεται στο αναπαλαιωμένο νεοκλασικό κτίριο του σχολείου, το οποίο χρονολογείται από το 1860.

Ο Άγιος Αθανάσιος είναι μικρό πεδινό χωριό και βρίσκεται στα όρια με το νομό Καβάλας και τη βορειοδυτική άκρη της πεδιάδας της Ξάνθης σε υψόμετρο 40 μέτρα. Σε κοντινό ύψωμα έχει εντοπιστεί αρχαίος οικισμός και επιφανειακή κεραμική (όστρακα με αυλακωτή και εμπίεστη διακόσμηση) που χρονολογούνται σε διάφορες εποχές (νεολιθική, εποχή του Χαλκού, πρώιμη εποχή του Σιδήρου). Το χωριό δημιουργήθηκε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή από πρόσφυγες (κυρίως της Ανατολικής Θράκης) που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή η οποία ήταν τσιφλίκι. Αναφέρεται επίσημα για πρώτη φορά ως ξεχωριστός οικισμός το 1928.

Το Αιμόνιο είναι ορεινό χωριό σε υψόμετρο 500 μέτρα. Βρίσκεται προς τα σύνορα της Ελλάδας με τη Βουλγαρία. Το χωριό είναι χτισμένο στις πλαγιές της Δυτικής Ροδόπης ενώ βόρεια και δυτικά περνάει ο χείμαρρος Κούλας, ένας από τους τρεις κλάδους του ποταμού Κόσυνθου. Πολιτισμικά συμπεριλαμβάνεται στα Πομακοχώρια της Ξάνθης (όπως και όλα της Κοτύλης και στα πομάκικα λέγεται Βαλκάνοβα.

Η Αιώρα είναι ημιορεινό χωριό σε υψόμετρο 252 μέτρα και βρίσκεται στο κέντρο του νομού. Δυτικά του χωριού περνάει ο ποταμός Κόσυνθος και η ΕΟ Ξάνθης – Εχίνου, ενώ νότια η ΕΟ Δράμας – Ξάνθης. Πολιτισμικά, όπως και όλα της Μύκης ανήκει στα πομακοχώρια της Ροδόπης, η πομάκικη ονομασία του είναι Λιούλκα και οι κάτοικοί του ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Κοντά στο χωριό και τη γειτονική Γοργόνα, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, στο ύψωμα Μάλκο Μαρίνα υπάρχει ο βράχος «Βραντσκό Κάμεν» ή «Βραγιά» που είναι ιστορική τοποθεσία για τους Πομάκους της περιοχής. Την περίοδο του βίου εξισλαμισμού τους, προκειμένου να αποφύγουν την αιχμαλωσία από τους Οθωμανούς Τούρκους έπεφταν να σκοτωθούν στο γκρεμό. Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1924.

Ο Ακραίος είναι μικρό ημιορεινό χωριό σε υψόμετρο 380 μέτρα και συμπεριλαμβάνεται στα Πομακοχώρια της Ξάνθης (όπως και όλα της κοινότητας Σατρών) και η παλιά του ονομασία είναι Ντόλεβο (Doliva) ή Τολάκι. Τα σπίτια του, άλλα γκρεμισμένα και άλλα διατηρημένα, έχουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής. Στα νότια περνάει ο ποταμός Κομψάτος που τον γεφυρώνει ένα παραδοσιακό πέτρινο γεφύρι με δύο μεγάλα και δύο μικρότερα ανακουφιστικά τόξα. Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1961.

Η Άνω Κίρρα είναι ημιορεινό χωριό σε υψόμετρο 300 μέτρα, χτισμένο στους δυτικούς πρόποδες του όρους Μελέτιος, ενώ δυτικά του χωριού περνάει ο ποταμός Κόσυνθος και η ΕΟ Ξάνθης – Εχίνου. Πολιτισμικά συμπεριλαμβάνεται στα Πομακοχώρια της Ξάνθης (όπως και όλα της περιοχής) και την περίοδο 1878 έως 1912 αναφερόταν να ανήκει στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1961 μετά την απελευθέρωση.

Τα Άσκυρα είναι ακατοίκητος ορεινός οικισμός και βρίσκονται προς τα όρια με το νομό Ροδόπης, σε υψόμετρο 678 μέτρα. Το χωριό πολιτισμικά ανήκει στα Πομακοχώρια[4], τα σπίτια του έχουν τα γνωρίσματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής τους και είναι γνωστά για τη μουσική τους παράδοση. Θεωρείται από τους πρόσφατα εγκαταλειμμένους ορεινούς οικισμούς της Ξάνθης που οι Πομάκοι κάτοικοί του σταδιακά μετακινήθηκαν και οι οποίοι επανέρχονται τους θερινούς μήνες. Την περίοδο της τουρκοκρατίας αναφέρεται ως Kαρα- Oυλάν και ανήκε από το 1878 έως το 1912 στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Με την ονομασία Άσκηρα αναφέρεται επίσημα μετά την απελευθέρωση της Θράκης το 1924.

Ο Αυξεντίου είναι πεδινό χωριό και βρίσκεται στο κέντρο της πεδιάδας της Ξάνθης με υψόμετρο 30 μέτρα. Το 1926 διασκορπισμένοι Μικρασιάτες πρόσφυγες της ευρύτερης περιοχής της Θράκης εγκαταστάθηκαν σε κτήματα που τους παραχωρήθηκαν και ίδρυσαν το Νέο Κατράμι, ονομασία που διατηρήθηκε μέχρι το 1957 οπότε μετονομάστηκε προς τιμή του Κύπριου ήρωα και αγωνιστή της ΕΟΚΑ Γρηγόρη Αυξεντίου. Αναφέρεται επίσημα, μετά την απελευθέρωση, ως Νέον Κατράμιον το 1928.

Τα Βαφαίικα ή Βαφέικα είναι πεδινό χωριό και βρίσκονται στο κέντρο της πεδιάδας της Ξάνθης και σε υψόμετρο 30 μέτρα. Μέσα από το χωριό περνάει η ΕΟ Ξάνθης – Κομοτηνής, η οποία βορειοδυτικά διασταυρώνεται με την Εγνατία Οδό (κόμβος Βαφέϊκων) ενώ στη βόρεια άκρη του περνάει ο ποταμός Κόσυνθος. Χαρακτηριστικό του χωριού είναι οι «στήλοι / καλάθια» της Δ.Ε.Η. που φιλοξενούν, από την άνοιξη και μετά, ζευγάρια πελαργών που μεταναστεύουν στην ευρύτερη περιοχή του Εθνικού Πάρκου Ανατολικής Μακεδονίας- Θράκης (ΕΠΑΜΘ) και τον υγρότοπο της λίμνης Βιστωνίδας. Η παλιά τους ονομασία, από την περίοδο της τουρκοκρατίας, είναι Μπογιατζηλάρ και από το 1878 ως το 1912 ανήκε στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Αναφέρεται επίσημα ως Βαφέικα μετά την απελευθέρωση το 1924.

Η Βελόνη είναι χωριό της νότιας Ξάνθης και βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την ιστορική έδρα τα Άβδηρα. Ο πληθυσμός της Βελόνης αποτελείται από χριστιανούς και μουσουλμάνους κατοίκους οι οποίοι ασχολούνται με την γεωργία και την κτηνοτροφία. Μαζί με άλλα γειτονικά χωριά των Αβδήρων θεωρείται προσφυγικό, καθώς μετά την Μικρασιατική Καταστροφή οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Στην αρχαιότητα ο όρμος της Βελόνης χρησίμευε τόσο για τις θαλάσσιες επικοινωνίες των Αβδηριτών, όσο και τις μεταφορές του εισαγωγικού και εξαγωγικού τους εμπορίου με άλλες πόλεις. Κατά την περίοδο τουρκοκρατίας η Βελόνη είχε την ονομασία «Ινελή» ή «Inli».

Η Γαλάνη είναι πεδινό χωριό και βρίσκεται στα δυτικά όρια με το νομό Καβάλας στη δυτική άκρη της πεδιάδας της Ξάνθης. Το χωριό είναι χτισμένο δίπλα στις ανατολικές όχθες του Νέστου σε υψόμετρο 90 μέτρα. Νοτιοανατολικά του χωριού είναι οι Τοξότες και αναμεσά τους ο σιδηροδρομικός σταθμός, νοτιότερα η Γέφυρα του Νέστου και η ΕΟ Ξάνθης – Καβάλας ενώ δυτικά του ξεκινούν τα Στενά ή Τέμπη του Νέστου (Θρακικά Τέμπη). Η περιοχή θεωρείται σημαντικό αξιοθέατο της Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης, συμπεριλαμβάνεται στις υγροτοπικές περιοχές Natura 2000 και έχει χαρακτηριστεί τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλους ενώ διαθέτει πεζοπορικές διαδρομές που κινούνται παράλληλα με τους μαιάνδρους του ποταμού. Πραγματοποιούνται οργανωμένα προγράμματα εναλλακτικού τουρισμού (πεζοπορίας, κατάβασης με κανόε καγιάκ, ιππασίας, ορεινής ποδηλασίας, παρατήρηση πουλιών, zip line, ράφτινγκ). Η παλιά του ονομασία, από την περίοδο της τουρκοκρατίας, είναι Tσακιρλή ή Tσακιρλάρ και από το 1878 ως το 1912 ανήκε στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Μετά την απελευθέρωση, οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην Τουρκία ενώ αρκετοί πρόσφυγες από τον Εύξεινο Πόντο ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο χωριό. Αναφέρεται επίσημα, μετά την απελευθέρωση της Θράκης, ως Tσακιρλή το 1919.

Ο Γέρακας είναι μικρό ορεινό χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 340 μέτρων και νοτιοδυτικά του χωριού υψώνεται η κορυφή Αχλαδοβούνι ή Αχλάτ Τσαλ (υψόμετρο 1.402 μέτρα). Πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους ο Γέρακας ονομαζόταν Ατμαντζελί ή Ατματζαλί. Στην περιοχή της παλαιάς κοινότητας και μέχρι τον κάμπο κατά τον 20ό αιώνα παράγονταν τα καλύτερης ποιότητας καπνά της Ελλάδας. Το Ησυχαστήριο του Αγίου Πορφυρίου Γέρακα και η καταπράσινη φύση της περιοχής, με διαδρομές μονοπατιών για πεζοπορία, αποτελούν στοιχεία ενδιαφέροντος για τους επισκέπτες.

Η Γκιώνα ή Γκιόνα είναι πεδινό χωριό και βρίσκεται στην πεδιάδα της Ξάνθης με υψόμετρο 40 μέτρα. Νοτιοανατολικά του χωριού είναι τα παράλια του Θρακικού πελάγους και ο όρμος Βιστονίας ενώ νότια τα Άβδηρα και το καταφύγιο άγριας ζωής «Ντομούζ Ορμάν». Την περίοδο της τουρκοκρατίας, αναφέρεται ως Γκιουνεϊλέρ ή Γκιονιλέρ (Gjuneler) να ανήκει από το 1878 ως το 1912 στο Bιλαέτι Aδριανούπολης, σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Ενοριακός ναός είναι η εκκλησία των Παμμεγίστων Ταξιαρχών που φυλάσσει το πιστά αντίγραφο του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Μανταμάδου. Αναφέρεται επίσημα ως Γκιόνα το 1924, μετά την απελευθέρωση της Θράκης.

Ο Δαφνώνας είναι χτισμένος σε υψόμετρο 160 μέτρων. Μέχρι το 1926 το όνομα του οικισμού ήταν Μαχμουτλή. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922 στον Δαφνώνα εγκαταστάθηκαν Έλληνες πρόσφυγες, καθιστώντας τον έναν αμιγώς προσφυγικό οικισμό, με κυρίαρχο το ποντιακό στοιχείο. Ένας δρόμος στο κέντρο του χωριού περνά από την πλατεία όπου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, τα καφενεία, οι ταβέρνες και γενικά το «εμπορικό κέντρο». Αποτελείται από παλιά γραφικά σπιτάκια και πολλά καινούργια όλα κατασκευασμένα σε απόλυτη αρμονία με το περιβάλλον. Στο χωριό επίσης υπάρχει και λειτουργεί και δεύτερη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.

Το Δέκαρχο είναι πεδινό χωριόκαι βρίσκεται στην πεδιάδα της Ξάνθης σε υψόμετρο 5 μέτρα. Την περίοδο της τουρκοκρατίας αναφέρεται ως Μπέη Ομπασί και οι κάτοικοί του είναι χριστιανοί και μουσουλμάνοι ενώ ο πληθυσμός του αυξήθηκε ιδιαίτερα μετά τον πόλεμο όταν εγκαταστάθηκαν αρκετοί Σαρακατσάνοι. Οι κάτοικοί του ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία. Το χωριό, αναφέρεται επίσημα μετά την απελευθέρωση της Θράκης ως Δέκαρχον το 1924.

Το Δημάριο ή Δημάρι είναι ορεινό χωριό και βρίσκεται στα σύνορα της Ελλάδας με τη Βουλγαρία. Το χωριό είναι χτισμένο στις πλαγιές της Δυτικής Ροδόπης σε υψόμετρο 740 μέτρα, ανατολικά από την κορυφή Κούλα (1.828 μ.) στην περιοχή που είναι το ανώτερο τμήμα της λεκάνης του ποταμού Κόσυνθου. Πάνω από το χωριό υπάρχουν εντυπωσιακοί γεωλογικοί σχηματισμοί με αραιές συστάδες ψυχρόβιων κωνοφόρων (δασικής και βαλκανικής πεύκης. H παλιά της ονομασία, από την τουρκοκρατία, ήταν Δεμηρτζήκ και πολιτισμικά, όπως όλα της Κοτύλης, συμπεριλαμβάνεται στα Πομακοχώρια της Ξάνθης. Επίσημα για πρώτη φορά αναφέρεται το 1924.

Το Διάσπαρτο είναι μικρό ορεινό χωριό και βρίσκεται στα σύνορα της Ελλάδας με τη Βουλγαρία. Το χωριό είναι χτισμένο στις πλαγιές της Κεντρικής Ροδόπης σε υψόμετρο 870 μέτρα σε περιοχή από μικτά δάση βελανιδιάς και οξιάς ενώ βόρεια και ανατολικά του περνάει ο Μεγάλος Ξεροπόταμος που αργότερα μαζί με το Σακκόρεμα δημιουργούν τον ποταμό Κόσυνθο. Πολιτισμικά συμπεριλαμβάνεται στα Πομακοχώρια της Ξάνθης και η ονομασία του στα πομακικά είναι Πλανινόνα. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση η αρχική του θέση ήταν στην τοποθεσία «Τσιφλίκι» και δημιουργήθηκε την περίοδο του Α’ παγκοσμίου πολέμου, από Πομάκους της Βουλγαρικής Ροδόπης στις περιοχές Ζλατογκράντ, Τσέπενσι και Τσαγκάρ. Αναφέρεται επίσημα για πρώτη φορά ως ξεχωριστός οικισμός το 1928 με την ονομασία Ισμαήλ Μαχαλέ (προς τιμή αρχικού οικιστή). Το 1949 μετονομάστηκε σε Διάσπαρτον.

Η Δρυμιά είναι ημιορεινό χωριό και βρίσκεται στα όρια με το νομό Δράμας χτισμένο στους βορειοανατολικούς πρόποδες των Ορέων Λεκάνης σε υψόμετρο 160 μέτρα ενώ στα βορειοδυτικά του περνάει ο ποταμός Νέστος και η ΕΟ Ξάνθης – Δράμας που ακολουθεί παράλληλη πορεία. Την περίοδο της τουρκοκρατίας αναφέρεται ως Kιζ Mπουκιού και ανήκε από το 1878 ως το 1912 στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Μετά την απελευθέρωση, οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην Τουρκία ενώ πρόσφυγες από Εύξεινο Πόντο ήρθαν και εγκαταστάθηκαν (10 οικογένειες) και έτσι το χωριό θεωρείται αμιγές ποντιακό.

Το Εύλαλο είναι πεδινό χωριό του νομού Ξάνθης και βρίσκεται προς τα όρια με το νομό Καβάλας. Το χωριό είναι χτισμένο σε υψόμετρο 38 μέτρων ανατολικά και σε κοντινή απόσταση από τον ποταμό Νέστο. Οι κάτοικοί του είναι κυρίως αγρότες και κτηνοτρόφοι και τα κυριότερα προϊόντα της περιοχής είναι αραβόσιτος, καπνά, ζαχαρότευτλα, ηλίανθος κ.α. Υπάρχουν Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι κάτοικοι, ενώ στους γειτονικούς οικισμούς συναντώνται αφροελληνικής καταγωγής κάτοικοι. Η ονομασία του την περίοδο της τουρκοκρατίας ήταν Ινανλή ενώ μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και τον Εύξεινο Πόντο.

Το Ηλιοκέντημα είναι μεγάλο πεδινό χωριό και βρίσκεται στα όρια με το νομό Καβάλας και στα νότια της πεδιάδας της Ξάνθης σε υψόμετρο 20 μέτρα. Το χωριό είναι χτισμένο ανατολικά του Νέστου λίγο πριν αυτός εκβάλλει στο Θρακικό πέλαγος δίπλα στους οικισμούς Άβατο (ΒΑ.) και Νέο Εράσμιο (ΝΑ.). Νότια ξεκινάει το εναπομείναν παραποτάμιο δάσος Κοτζά–Ορμάν (Μέγα δάσος) του Νέστου. Το Ηλιοκέντημα έχει προέλθει από τη συνένωση, το 1991, των παλαιότερων (γνωστών από την περίοδο της τουρκοκρατίας) γειτονικών οικισμών της Ηλιόπετρας και της Κεντητής που έκτοτε αποτελούν ενιαίο οικισμό.

Οι Θέρμες (Πομάκικα: Ναγκόρνε Μααλέ (Άνω Θέρμες), Σρέντνα Λίτζα (Μέσες Θέρμες), παλιά ονομασία Ιλίτσα) είναι ένα ορεινό Πομάκικο χωριό το οποίο είναι χτισμένο σε υψόμετρο 500 μέτρων. Χωρίζεται στους οικισμούς Άνω Θέρμες, Μέσες Θέρμες, Κάτω Θέρμες και τις Ιαματικές Πηγές Θερμών. Ιστορικά είναι γνωστές οι Θέρμες για τον Μίθρα, μια περσική θεότητα (θεός του ήλιου) που λατρευόταν στην περιοχή. Στην περιοχή Κάτω Θερμών υπάρχει το ανάγλυφο του Μίθρα λαξευμένο πάνω σε βράχο το οποίο συμβολίζει ένα σπήλαιο όπου στο κέντρο ο Μίθρας θυσιάζει ένα ταύρο ανάμεσα από τον Καύτη (Cautes) και τον Καυτοπάτη (Cautopates) (συνοδοί του θεού).

Η Θεοτόκος είναι ορεινό χωριό και βρίσκεται προς τα σύνορα της Ελλάδας με τη Βουλγαρία. Πολιτισμικά συμπεριλαμβάνεται στα Πομακοχώρια της Ξάνθης, στα Πομάκικα αναφέρεται Τεοτόη και τα σπίτια του (άλλα γκρεμισμένα και άλλα διατηρημένα) έχουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής. Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα για πρώτη φορά το 1940.

Ο Καστανίτης βρίσκεται στις νότιες πλαγιές της Δυτικής Ροδόπης σε υψόμετρο 475 μέτρων, στα νότια της κορυφής «Ερμάριο» ή «Βράχια του Αμπάρ Καγιά» (υψόμετρο 1.441 μέτρα). Θεωρείται από τους πρόσφατα εγκαταλειμμένους ορεινούς οικισμούς της Ξάνθης. Τα σπίτια του χωριού, άλλα καλοδιατηρημένα και άλλα γκρεμισμένα. έχουν τα γνωρίσματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής. Το χωριό θεωρείται προσφυγικό γιατί, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην Τουρκία ενώ πρόσφυγες από το Βόσπορο ήρθαν και εγκαταστάθηκαν σε αυτό. Η εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.

Το Κάτω Καρυόφυτο είναι ορεινό χωριό και βρίσκεται στις νότιες πλαγιές της Δυτικής Ροδόπης σε υψόμετρο 501 μέτρα, στα νοτιοανατολικά της κορυφής «Ερμάριο» ή «Βράχια του Αμπάρ Καγιά» (υψόμετρο 1.441 μέτρα). Το χωριό θεωρείται προσφυγικό γιατί, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην Τουρκία ενώ πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και την Τραπεζούντα (10 οικογένειες) ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Μαζί με το γειτονικό Άνω Καρυόφυτο και την ευρύτερη περιοχή (Λειβαδίτη, Καλύβα, Δάσος Χαϊντούς) αποτελούν τουριστικό προορισμό. Στο Κάτω Καρυόφυτο ο επισκέπτης μπορεί να δει το μονότοξο πέτρινο γεφύρι στο νότιο μέρος του χωριού που έχει χαρακτηριστεί νεότερο μνημείο, τον παλιό νερόμυλο με τη διπλανή αγροτική κατοικία που πρόκειται για ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα κατοικίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε στην ορεινή περιοχή του νομού Ξάνθης και συνθέτει, μαζί με τον ανεμόμυλο, μία αξιόλογη και λειτουργική ενότητα και έχουν χαρακτηριστεί ιστορικά διατηρητέα μνημεία και την παραδοσιακή βρύση στο βόρειο μέρος του χωριού ανάμεσα σε κατάφυτη από δένδρα περιοχή.

Η Κίδαρις είναι μικρό ορεινό χωριό δίπλα στα σύνορα της Ελλάδας με τη Βουλγαρία. Το χωριό είναι χτισμένο στις πλαγιές της Κεντρικής Ροδόπης σε υψόμετρο 800 μέτρα και περιοχή με δάση από οξιές και μακεδονικά έλατα ενώ στα νότια περνάει ο Ξεροπόταμος (δίπλα από τις Θέρμες) που αργότερα μαζί με το Σακκόρεμα δημιουργούν τον ποταμό Κόσυνθο. Πολιτισμικά συμπεριλαμβάνεται στα Πομακοχώρια της Ξάνθης και η παλιά του ονομασία είναι Σαρικλέρ. Στην περιοχή ανάμεσα στην Κίδαρη και τις Θέρμες έχουν εντοπιστεί στις τοποθεσίες «Σύλιστε» και «Μπελκάμε» δύο σπήλαια προϊστορικής εποχής. Αναφέρεται επίσημα το 1924 μετά την απελευθέρωση της Θράκης.

Τα Κομνηνά βρίσκονται προς τα όρια με το νομό Καβάλας και είναι χτισμένα στην ανατολική πλευρά της κοιλάδας του Νέστου σε υψόμετρο 144 μέτρων. Στην τοποθεσία «Μάγκοβα», βόρεια του χωριού προς τη Σταυρούπολη, υπάρχει μακεδονικός τάφος (πιθανολογείται του 2ου αι. π.Χ.) που θεωρείται ο μεγαλύτερος, πιο καλοδιατηρημένος και πιο εντυπωσιακός μακεδονικός τάφος της Θράκης και έχει κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος. Στην περιοχή έχουν βρεθεί νομίσματα του 4ου, 6ου και 12ου αι. καθώς και όστρακα βυζαντινής χρηστικής κεραμικής. Στην τοποθεσία «Εξοχή» είναι το οχυρωμένο ύψωμα «Καλές» ή «Φρούριο Κομνηνών» όπου υπάρχουν λείψανα οχυρωματικού περιβόλου που πιθανολογείται ότι ήταν μια από τις «Θρακικές ακροπόλεις» των Μακεδόνων από την εποχή του Φίλιππου Β’. Η τοποθεσία έχει κηρυχθεί από το 1981 αρχαιολογικός χώρος.

Το Κουτσό είναι πεδινό χωριό και βρίσκεται στα ανατολικά της πεδιάδας της Ξάνθης, δυτικά της λίμνης Βιστωνίδας σε υψόμετρο 17 μέτρα. Στα βορειοδυτικά και με κατεύθυνση τα Βαφαίικα σε απόσταση περίπου 3 χλμ. έχουν βρεθεί λείψανα οικισμού ελληνιστικής περιόδου (θεμέλια σπιτιών και κιβωτιόσχημοι ρωμαϊκοί τάφοι) του 4ου αιώνα. Η παλιά ονομασία της, από την τουρκοκρατία, είναι Κουτσό-Μπασή και αναφέρεται επίσημα, μετά την απελευθέρωση της Θράκης, με την ονομασία Κουτσόν το 1924.

Το Λάγος ή Πόρτο Λάγος είναι οικισμός που βρίσκεται στη λωρίδα που χωρίζει τη λίμνη Βιστωνίδα από το Αιγαίο Πέλαγος. Το λιμάνι εξυπηρετεί βάρκες, ψαροκάικα της περιοχής και σκάφη αναψυχής, διαθέτοντας επίσης και τις απαραίτητες υποδομές για μεταφορά αγαθών από εμπορικά πλοία. Οι σπουδαιότερες σημερινές αξίες της περιοχής είναι η αλιευτική, η αλατοληπτική, η πολιτιστική, η θηραματική και αναψυχής. Το Λάγος είναι η βορειότερη Ελληνική ακτή και το βορειότερο Ελληνικό λιμάνι.

Ο Λειβαδίτης είναι ορεινό χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 1.200 μέτρων στο όρος Χαϊντού. Αποτελεί το ψηλότερο κατοικήσιμο χωριό της Θράκης. Βρίσκεται στις νοτιοδυτικές απολήξεις του όρους Κούλα, το κλίμα είναι ιδιαίτερα δριμύ και το χειμώνα το χωριό αποκλείεται από τα χιόνια πολύ συχνά. Οι θερμοκρασίες φτάνουν έως τους -25°C. Σε μικρή απόσταση από το χωριό, βρίσκεται ο καταρράχτης του Τραχωνίου Δράμας, ο οποίος είναι ο ψηλότερος των Βαλκανίων, αφού τα νερά του πέφτουν από 50 μέτρα ύψος. Τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες ανάδειξης της περιοχής.

Η Λευκόπετρα είναι πεδινό χωριό και βρίσκεται στα όρια με το νομό Ροδόπης και τη βορειοανατολική άκρη της πεδιάδας της Ξάνθης σε υψόμετρο 60 μέτρα. Στο ύψωμα «Ζαρκάδια», σε απόσταση 2,5 χλμ. βορειοδυτικά, υπάρχουν λείψανα φρουριακού περίβολου (Καλές) και η περιοχή έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογιός χώρος. Η παλιά του ονομασία, από την περίοδο της τουρκοκρατίας, είναι Σακάρ-Καγιά και σύμφωνα με τα οθωμανικά απογραφικά κατάστιχα (Salname) του 1898 είχε 40 σπίτια μουσουλμάνων ενώ από το 1878 ως το 1912 ανήκε στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Μετά την απελευθέρωση της Θράκης, αναφέρεται επίσημα ως Λευκόπετρα το 1924.

Το Λυκοδρόμιο είναι ημιορεινό χωριό και βρίσκεται προς τα όρια με το νομό Δράμας. Το χωριό είναι αραιοκατοικημένο, χτισμένο σε υψόμετρο 380 μέτρα μέσα σε κατάφυτη από οξιές περιοχή και τρεχούμενα νερά. Έχει μεγάλα περιβόλια, καφενεία και ταβέρνες ενώ λειτουργεί παραδοσιακός ξενώνας μέσα σε ένα κατάφυτο σημείο. Στα βορειοδυτικά του Λυκοδρομίου, μέσα σε δασωμένη περιοχή και στην κορυφή υψώματος υπάρχει ξωκλήσι του 1888 όπως αναφέρει η επιγραφή στη μετόπη της όψης. Την περίοδο της τουρκοκρατίας αναφέρεται ως Kούρταλα ή Kουρταλάν (τουρκ. Kurt- Alan που σημαίνει το πήρε ο λύκος) και ανήκε από το 1878 ως το 1912 στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Μετά την απελευθέρωση, οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην Τουρκία ενώ αρκετοί πρόσφυγες από τον Εύξεινο Πόντο ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο χωριό. Με το όνομα Κούρταλα αναφέρεται επίσημα, μετά την απελευθέρωση, το 1919.

Η Μέδουσα στα Πομάκικα λέγεται Μέμκοβα και στα Βουλγαρικά Μέμκοβo. Είναι ένας ορεινός οικισμός ο οποίος βρίσκεται στα Ελληνοβουλγαρικά σύνορα και διασχίζεται από τον ποταμό Κομψάτο. Ο πληθυσμός του έχει στενούς οικογενειακούς δεσμούς με τον πληθυσμό του Ζλάτογκραντ. Οι ντόπιοι διατηρήσουν και σήμερα τη μητρική Πομάκικη γλώσσα τους, η οποία έχει κρατήσει τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα για την Ζλάτογκραντ διάλεκτο. Στο χωριό σώζονται ακόμα τα παλιά σπίτια, η αρχιτεκτονική του οποίου συμπίπτει με εκείνη από τα παλαιότερα κτίρια στο Ζλάτογκραντ. Αξιοθέατο στο χωριό είναι η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των σπιτιών και το τοξωτό γεφύρι πάνω από τον ποταμό Κομψάτο. Στο παρελθόν υπήρχε και δεύτερο τοξωτό γεφύρι το οποίο καταστράφηκε από τις πλημμύρες του ποταμού το 1996.

Η Μέλισσα είναι χωριό στην πεδιάδα της Ξάνθης με υψόμετρο 40 μέτρα. Στα βόρεια και δυτικά του χωριού περνάει ο χείμαρρος Βουβαλόταυρος, ανατολικά είναι ο οικισμός Γκιώνα και νότια το καταφύγιο άγριας ζωής «Ντομούζ Ορμάν». Στο χωριό έχουν εντοπιστεί ίχνη κατοίκησης από την αρχαιότητα όπως οι δύο πέτρινοι νεολιθικοί πελέκεις σε χαμηλό βραχώδες ύψωμα που ονομάζεται «Βουνό». Μέσα στη Μέλισσα έχει βρεθεί οικισμός των Ελληνιστικών χρόνων που έχει χαρακτηριστεί ως αρχαιολογικός χώρος όπως και αρχαιολογικά λείψανα Ελληνιστικών χρόνων στην κοντινή του τοποθεσία «Λασπώδες». Η παλιά ονομασία του, την περίοδο της τουρκοκρατίας, ήταν Melikler και από το 1878 ως το 1912 ανήκε στο τότε βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο.

Η Μύκη είναι χτισμένη σε υψόμετρο 380 μέτρων, στα ορεινά της Ροδόπης, σε μία μικρή κοιλάδα που σχηματίζει ένας χείμαρρος, παραπόταμος του Κόσυνθου. Είναι σχεδόν αθέατη από τον κεντρικό δρόμο που διασχίζει τα Πομακοχώρια του νομού Ξάνθης. Η ύπαρξη του χειμάρρου που διασχίζει το χωριό έχει δημιουργήσει προβλήματα σε περιόδους έντονων βροχοπτώσεων. Στο κέντρο του χωριού υπάρχει μεγάλο τζαμί, ένα από τα μεγαλύτερα της περιοχής. Στη Μύκη εξακολουθεί να φοριέται η παραδοσιακή τοπική ενδυμασία των γυναικών. Στην ενδυμασία αυτή κυριαρχούν τα έντονα χρώματα, κυρίως το κόκκινο και διαφέρει πολύ από τη σκουρόχρωμη λιτή ενδυμασία των μουσουλμάνων, που φοριέται στα υπόλοιπα μουσουλμανικά χωριά της περιοχής.

Η Μάνδρα βρίσκεται στην πεδιάδα της Ξάνθης σε υψόμετρο 50 μέτρων. Νοτιοανατολικά του χωριού, στα παράλια του όρμου Βιστονίας, είναι οι λιμνοθάλασσες Λάφρα και Λαφρούδα, οι οποίες χρησιμοποιούνται σαν ιχθυοδεξαμενές, αποτελούν Βιότοπο Corine και εντάσσονται στο Εθνικό Πάρκο Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης. Βορειοανατολικά, στις πλαγιές του «Πετρόλοφου» και την κατεύθυνση της Ποταμιάς έχει εντοπιστεί προϊστορικός οικισμός όπου βρέθηκαν προϊστορικά όστρακα, τα περισσότερα χονδροειδή. Την περίοδο της τουρκοκρατίας, η περιοχή αναφέρεται ως Mάνδρα Tσικούρ.

Η Μελίβοια, είναι ημιορεινός οικισμός και σύμφωνα με την παράδοση το σημερινό χωριό χτίστηκε από 7 μικρούς οικισμούς που υπήρχαν στη γύρω περιοχή. Ένας από αυτούς βρισκόταν στη θέση του σημερινού οικισμού. Η Μελίβοια παλιά ονομαζόταν Περούνοβο ή Ελμαλί.

Η Νέα Αμισός βρίσκεται στην πεδιάδα της Ξάνθης με υψόμετρο 40 μέτρα. Στα βόρεια του χωριού περνάει η Εγνατία Οδός, δίπλα και νοτιοανατολικά είναι ο οικισμός Γκιζέλα ενώ δυτικά ο Κοσσός. Ενοριακός ναός, στη δυτική άκρη του χωριού, είναι η εκκλησία του Προφήτη Ηλία του Θεσβίτου που πανηγυρίζει στις 19 – 20 Ιουνίου. Βορειοδυτικά του χωριού, στο ύψωμα «Γαλάζια Κορυφή» και σε απόσταση 350 μέτρα από το χωριό επισημάνθηκε μια εγκατάσταση ή πολύ μικρός οικισμός κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων. Διάσπαρτα οικοδομικά υλικά (πώρινοι γωνιόλιθοι και κεραμίδια στέγης) καθώς και άφθονη κεραμική βρίσκεται στο επάνω κυρίως μέρος του λόφου. Η τοποθεσία έχει κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος. Η ονομασία του την περίοδο της τουρκοκρατίας ήταν Αλατζά-Κλισέ ενώ μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών, οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην Τουρκία και αρκετοί πρόσφυγες από τον Εύξεινο Πόντο (30 οικογένειες) ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο χωριό. Μετά την απελευθέρωση της Θράκης, αναφέρεται επίσημα ως Αλατζά-Κλισέ το 1924, το 1928 μετονομάστηκε σε Αμισηνά και το 1940 σε Νέα Αμισός.

Η Παλαιά Μορσίνη ή Παλιά Μορσίνη είναι ημιορεινό χωριό στη βόρεια άκρη της πεδιάδας της Ξάνθης, στα περίχωρα της πόλης. Είναι χτισμένη στους νοτιοανατολικούς πρόποδες του Αχλαδόβουνου (ή Αχλαδοβούνι, παλιότερα Αχλάτ Τσάλ) σε υψόμετρο 250 μέτρα. Την περίοδο της τουρκοκρατίας αναφέρεται ο οικισμός Μπουγιούκ Μουρσάλ ο οποίος από το 1878 ως το 1912 ανήκε στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Μετά την απελευθέρωση είχε δύο συνοικισμούς, την Παλιά Μορσίνη όπου έμεναν οι γηγενείς μουσουλμάνοι και τη Νέα Μορσίνη όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Μικρά Ασία και τον Πόντο. Η Μορσίνη αναφέρεται επίσημα το 1924 και να καταργείται το 1928 ενώ η Παλαιά Μορσίνη αναφέρεται επίσημα το 1928.

Η Πασχαλιά είναι ημιορεινό χωριό στα όρια με το νομό Δράμας, χτισμένο σε υψόμετρο 210 μέτρα ενώ βόρεια και ανατολικά του περνάει ο ποταμός Νέστος και η ΕΟ Ξάνθης – Δράμας που ακολουθεί παράλληλη πορεία. Νοτιοανατολικά και στη δυτική όχθη του ποταμού υπάρχει φρουριακός περίβολος στο ύψωμα Καλές που έχει κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος. Την περίοδο της τουρκοκρατίας αναφέρεται ως Μπαϊρακλή και κατοικούσαν μουσουλμάνοι οι οποίοι, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, μετακινήθηκαν στην Τουρκία ενώ πρόσφυγες από Εύξεινο Πόντο ήρθαν και εγκαταστάθηκαν (15 οικογένειες) και έτσι το χωριό θεωρείται αμιγές ποντιακό. Ως Μπαϊρακλή αναφέρεται επίσημα, μετά την απελευθέρωση, το 1919 και το 1926 μετονομάστηκε σε Πασχαλιά.

Το Πολύσκιο είναι μικρό ημιορεινό χωριό σε υψόμετρο 420 μέτρα. Το χωριό συμπεριλαμβάνεται στα ορεινά πομακοχώρια της Ξάνθης, είναι χτισμένο σε περιοχή με φυσικές ομορφιές και παραδοσιακά σπίτια, άλλα καλοδιατηρημένα και άλλα γκρεμισμένα. Οι κάτοικοι του είναι κτηνοτρόφοι που μένουν το χειμώνα μετακινούνται σε άλλες περιοχές. Το χωριό αναφέρεται από την εποχή της τουρκοκρατίας και οι πρώτοι κάτοικοί του (μαζί με Πομάκους) ήταν μουσουλμάνοι Κιρτζαλήδες, λαός μικρασιατικής καταγωγής που αρχικά (με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου – 1878) μεταφέρθηκαν από τους Οθωμανούς στο Κίρτζαλι της Βουλγαρίας και στην συνέχεια μετοίκησαν νοτιότερα σε ορισμένες περιοχές της Ξάνθη και Ροδόπης. Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1924.

Η Ποταμιά είναι πεδινό χωριό που βρίσκεται στην πεδιάδα της Ξάνθης με υψόμετρο 10 μέτρα. Βόρεια και δυτικά το χωριού περνάει η ΕΟ Ξάνθης – Κομοτηνής, ανατολικά είναι η λίμνη Βιστωνίδα ενώ νότια, πριν τα παράλια του όρμου Βισονίας, οι λιμνοθάλασσες Λάφρα και Λαφρούδα, οι οποίες χρησιμοποιούνται σαν ιχθυοδεξαμενές, αποτελούν Βιότοπο Corine και εντάσσονται στο Εθνικό Πάρκο Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης. Νοτιοδυτικά, στις πλαγιές του «Πετρόλοφου» και την κατεύθυνση της Μάνδρας έχει εντοπιστεί προϊστορικός οικισμός όπου βρέθηκαν προϊστορικά όστρακα, τα περισσότερα χονδροειδή. Την περίοδο της τουρκοκρατίας, η περιοχή αναφέρεται ως Tσεπέλ Tσιφλίκ να ανήκει από το 1878 ως το 1912 στο Bιλαέτι Aδριανούπολης, σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Το 1924 εγκαταστάθηκαν στο παλιό τσιφλίκι 80 προσφυγικές οικογένειες που διώχτηκαν από τα Βαφέικα. Ενοριακός ναός του χωριού είναι η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων.

Το Ποταμοχώρι είναι ορεινό χωριό σε υψόμετρο 550 μέτρα. Πολιτισμικά συμπεριλαμβάνεται στα Πομακοχώρια της Ξάνθης και στα πομάκικα λέγεται με τη βουλγαρική ονομασία Ντουρέτσκα. Δίπλα από το χωριό περνάει ο χείμαρρος Ξερό που καταλήγει ανατολικότερα στον Ξεροπόταμο (αρχικό τμήμα του ποταμού Κομψάτου). Λίγο πριν τη βόρεια είσοδο υπάρχει το γεφύρι Κανλί Κιουπρί με μια καμάρα και δύο ανακουφιστικά ανοίγματα με κάθετα τα πλαϊνά τους ενώ δίπλα του είναι χτισμένο εκκλησάκι αφιερωμένο στους Άγιο Γεώργιο τον Τροπαιοφόρο και Άγιο Δημήτριο τον Στρατηλάτη (στα μέσα του 20ου αιώνα). Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1961.

Το Σέλινο είναι πεδινό χωριό στην πεδιάδα της Ξάνθης, δυτικά της λίμνης Βιστωνίδας σε υψόμετρο 13 μέτρα. Βόρεια του χωριού περνάει ο Κόσυνθος ποταμός λίγο πριν εκβάλλει στη λίμνη. Βορειοδυτικά του χωριού βρίσκεται ο Τεκές Κιουτουκλού Μπαμπά (τουρκ. Kütüklü Baba Tekkesi) σημαντικό οθωμανικό ταφικό μνημείο που χρονολογείται από το 15ο – 16ο αιώνα. Η παλιά του ονομασία, από την περίοδο της τουρκοκρατίας, ήταν Kερεβούς και από το 1878 ως το 1912 ανήκε στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Με την Ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 αρκετοί πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο χωριό. Αναφέρεται επίσημα, μετά την απελευθέρωση, με την ονομασία Kερεβούς το 1924 και το 1928 μετονομάστηκε σε Σέλινον.

Η Σταυρούπολη μέχρι το 1920 ονομαζόταν Γενή-Κιόι. Βρίσκεται σε υψόμετρο 130 μέτρων, στις όχθες του Νέστου, ανάντη των στενών του Νέστου. Κατά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, στη Σταυρούπολη εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τον Πόντο. Στη διάρκεια της βουλγαρικής Κατοχής, στη Σταυρούπολη λειτούργησε στρατόπεδο συγκέντρωσης Βουλγάρων αντιφρονούντων και Εβραίων. Μέχρι τη δεκαετία του 1960, όταν οι τιμές του καπνού διαμορφώθηκαν κάτω του κόστους, με αποτέλεσμα η καλλιέργειά του να γίνει οικονομική ασύμφορη, η Σταυρούπολη ήταν σημαντικό κέντρο της καλλιέργειας καπνού και είχε αποκτήσει οικονομική ευημερία και ο πλούτος αυτός αντικατοπτρίζεται στα κτίρια της Σταυρούπολης. Στο χωριό σώζονται καλοδιατηρημένα κτίρια των αρχών του 20ού αιώνα. Τα κτίρια αυτά ήταν διώροφα, λιθόκτιστα, είχαν εξοχές στηριγμένες σε ξύλινους δοκούς, ενώ υπάρχουν κτίρια με νεοκλασικές επιρροές.

Το Σταυροχώρι είναι ημιορεινό χωριό στα όρια με το νομό Δράμας και το νομό Καβάλας. Το χωριό είναι χτισμένο στους νότιους πρόποδες της Δυτικής Ροδόπης σε υψόμετρο 160 μέτρα ενώ δυτικά και νότιά του περνάει η ΕΟ Ξάνθης – Δράμας που ακολουθεί παράλληλη πορεία με τον ποταμό Νέστο. Θρησκευτικό αξιοθέατο του χωριού είναι η Ιερά Μονή των Αγίων Ραφαήλ Νικολάου και Ειρήνης που διαθέτει και μεγάλο ξενώνα επισκεπτών. Την περίοδο της τουρκοκρατίας αναφέρεται ως Xοτζαλάρ (τουρκ. Hocalar) και ανήκε από το 1878 ως το 1912 στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Με την ονομασία αυτή αναφέρεται επίσημα, μετά την απελευθέρωση, το 1919 και το 1926 μετονομάστηκε σε Σταυροχώρι.

Η Συδινή είναι πεδινό χωριό στην πεδιάδα της Ξάνθης, δυτικά της λίμνης Βιστωνίδας σε υψόμετρο 10 μέτρα. Το χωριό είναι χτισμένο νότια του Κόσυνθου λίγο πριν εκβάλλει στη λίμνη ενώ στα νότια του περνάει η ΕΟ Ξάνθης – Κομοτηνής και είναι γνωστό για το Μουσείο Παιδικής Τέχνης «Οικουμένη». Πρόκειται για ένα μουσείο όπου παρουσιάζονται οι προσπάθειες (συγγραφές παραμυθιών, κατασκευές κούκλας κ.α.) παιδιών που συμμετέχουν στο πρόγραμμα «Γέφυρες Αγάπης» ενώ κάθε δύο χρόνια φιλοξενεί την Παγκόσμια Biennale παιδικής ζωγραφικής. Η παλιά του ονομασία, την περίοδο της τουρκοκρατίας, ήταν Ελμανλή και από το 1878 ως το 1912 ανήκε στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Με την Ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 αρκετοί πρόσφυγες από το Μαστανάρι της Ανατολικής Θράκης ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο χωριό (οι περισσότεροι στην Πόρπη).

Οι Τοξότες περί το 19ο αιώνα ονομαζόταν Όξιλαρ (Okcular) και αποτελούνταν από μουσουλμανικό πληθυσμό. Οι κάτοικοι του οικισμού ήταν καπνοκαλλιεργητές. Κατά το Β’ Βαλκανικό Πόλεμο, ορισμένοι κάτοικοι έφυγαν από τις εστίες τους. Έπειτα από τη Συνθήκη της Λωζάνης, στα περίχωρα του Σιδηροδρομικού Σταθμού εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και 70 πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία μετέβησαν στον οικισμό Τούζλα. Το 1923, πρόσφυγες από την ευρύτερη περιοχή της Τραπεζούντας έφτασαν στα Ίμερα. Το 1924, ο οικισμός από Όξιλαρ μετονομάστηκε σε Τοξότες. Σταδιακά οι οικισμοί Τούζλα και Ίμερα εγκαταλείφθηκαν.

Ο Τσαλαπετεινός είναι μικρό ημιορεινό χωριό που βρίσκεται στα σύνορα της Ελλάδας με τη Βουλγαρία και τα ανατολικά όρια με το νομό Ροδόπης. Δίπλα και δυτικά του περνάει ο Μεγάλος Ξεροπόταμος που λίγο μετά μαζί με το Σακκόρεμα δημιουργούν τον ποταμό Κόσυνθο. Το χωριό αναφέρεται από την εποχή της τουρκοκρατίας και οι πρώτοι κάτοικοί του ήταν μουσουλμάνοι Κιρτζαλήδες, λαός μικρασιατικής καταγωγής που αρχικά (με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου – 1878) μεταφέρθηκαν από τους Οθωμανούς στο Κίρτζαλι της Βουλγαρίας και στη συνέχεια μετοίκησαν νοτιότερα σε ορισμένες περιοχές της Ξάνθη και Ροδόπης. Τα σπίτια του, άλλα γκρεμισμένα και άλλα διατηρημένα, έχουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής. Νότια του χωριού και πάνω στο ποτάμι είναι το πέτρινο γεφύρι του Γεντί Μπουρούν και λίγο μετά τα υπολείμματα παλιάς μουσουλμανικής πηγής/βρύσης. Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα, μετά την απελευθέρωση της Θράκης, το 1924.

Τα Φίλια είναι πεδινό χωριό στα όρια με το νομό Ροδόπης και τη βορειοανατολική άκρη της πεδιάδας της Ξάνθης σε υψόμετρο 100 μέτρα. Δίπλα στο χωριό και την τοποθεσία «Ερέκ Ταρλά» έχουν βρεθεί προϊστορικά ευρήματα καθώς και προϊστορικός οικισμός ενώ στα βόρεια και την τοποθεσία «Καλές» λείψανα ασβεστόκτιστου φρουρίου βυζαντινής / μεταβυζαντινής περιοόδου. Η παλιά του ονομασία, από την περίοδο της τουρκοκρατίας, είναι Nτιγικλέρ και σύμφωνα με τα οθωμανικά απογραφικά κατάστιχα (Salname) του 1898 είχε 45 σπίτια μουσουλμάνων ενώ από το 1878 ως το 1912 ανήκε στο βιλαέτι Aδριανούπολης, στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας (Kομοτηνής) και στον καζά Ξάνθης. Αναφέρεται επίσημα το 1924 μετά την απελευθέρωση.

Το Ωραίο είναι ορεινό χωριό χτισμένο στις νότιες πλαγιές της οροσειράς Κούλας σε υψόμετρο 620 μέτρα. Πολιτισμικά ανήκει στα Πομακοχώρια της Ξάνθης και στα πομάκικα λέγεται Σέλο. Επί τουρκοκρατίας το ονόμαζαν Kışlalar ή Γιάσορα. Στο Ωραίο υπάρχουν αξιοθέατα όπως το φρούριο Γκράντιστε και το «Γεφύρι του Παπά» κοντά στο Ρεύμα, εκεί που βρίσκεται ο παραδοσιακός νερόμυλος του Χαλίλ. Η γέφυρα του Παπά όπως και η γέφυρα του Ρέμματος έχουν χαρακτηριστεί ιστορικά διατηρητέα μνημεία.

Πηγή πληροφοριών: Βικιπαίδεια

Πηγή photo slider: commons.wikimedia.org