Πόλεις & Χωριά στο Νομό Ξάνθης
Άβδηρα
Τα Άβδηρα είναι κωμόπολη του νομού Ξάνθης κοντά στον αρχαιολογικό τόπο και αρχαία πόλη της Ισπανίας, μεταξύ Μάλαγας και Καρθαγένης, χτισμένη από τους Φοίνικες. Η αρχαία πόλη διέθετε τείχη, λιμάνι, νεωσοίκους και ιερά, που έχουν αποκαλυφθεί με τις αρχαιολογικές ανασκαφές. Στα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα οικοδομήθηκε με το ιπποδάμειο σύστημα ένα νεότερο συγκρότημα με τείχη, ακρόπολη, δύο λιμάνια. Από το 1981 ανασκάπτεται συστηματικά η αρχαϊκή πόλη του βορείου περιβόλου και τα νεκροταφεία της. Αποκαλύφθηκαν τείχη και κτίσματα του βορείου και του νοτίου περιβόλου. Έχουν επίσης εντοπιστεί διάφορα λιμενικά έργα: τρία από τα λιμάνια βρίσκονται σήμερα σε χερσαία περιοχή και δύο στην σημερινή παραλία. Σήμερα τα Άβδηρα αποτελούνται από το χωριό των Αβδήρων και τη Σκάλα Αβδήρων. Στα Άβδηρα λειτουργούν 2 μουσεία: το Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων και το Λαογραφικό Μουσείο, το οποίο στεγάζεται στο αναπαλαιωμένο νεοκλασικό κτίριο του σχολείου, το οποίο χρονολογείται από το 1860.
Γέρακας
Ο Γέρακας είναι μικρό ορεινό χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 340 μέτρων και νοτιοδυτικά του χωριού υψώνεται η κορυφή Αχλαδοβούνι ή Αχλάτ Τσαλ (υψόμετρο 1.402 μέτρα). Πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους ο Γέρακας ονομαζόταν Ατμαντζελί ή Ατματζαλί. Στην περιοχή της παλαιάς κοινότητας και μέχρι τον κάμπο κατά τον 20ό αιώνα παράγονταν τα καλύτερης ποιότητας καπνά της Ελλάδας. Το Ησυχαστήριο του Αγίου Πορφυρίου Γέρακα και η καταπράσινη φύση της περιοχής, με διαδρομές μονοπατιών για πεζοπορία, αποτελούν στοιχεία ενδιαφέροντος για τους επισκέπτες.
Δαφνώνας
Ο Δαφνώνας είναι χτισμένος σε υψόμετρο 160 μέτρων. Μέχρι το 1926 το όνομα του οικισμού ήταν Μαχμουτλή. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922 στον Δαφνώνα εγκαταστάθηκαν Έλληνες πρόσφυγες, καθιστώντας τον έναν αμιγώς προσφυγικό οικισμό, με κυρίαρχο το ποντιακό στοιχείο. Ένας δρόμος στο κέντρο του χωριού περνά από την πλατεία όπου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, τα καφενεία, οι ταβέρνες και γενικά το «εμπορικό κέντρο». Αποτελείται από παλιά γραφικά σπιτάκια και πολλά καινούργια όλα κατασκευασμένα σε απόλυτη αρμονία με το περιβάλλον. Στο χωριό επίσης υπάρχει και λειτουργεί και δεύτερη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Εύλαλο
Το Εύλαλο είναι πεδινό χωριό του νομού Ξάνθης και βρίσκεται προς τα όρια με το νομό Καβάλας. Το χωριό είναι χτισμένο σε υψόμετρο 38 μέτρων ανατολικά και σε κοντινή απόσταση από τον ποταμό Νέστο. Οι κάτοικοί του είναι κυρίως αγρότες και κτηνοτρόφοι και τα κυριότερα προϊόντα της περιοχής είναι αραβόσιτος, καπνά, ζαχαρότευτλα, ηλίανθος κ.α. Υπάρχουν Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι κάτοικοι, ενώ στους γειτονικούς οικισμούς συναντώνται αφροελληνικής καταγωγής κάτοικοι. Η ονομασία του την περίοδο της τουρκοκρατίας ήταν Ινανλή ενώ μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και τον Εύξεινο Πόντο.
Καστανίτης
Ο Καστανίτης βρίσκεται στις νότιες πλαγιές της Δυτικής Ροδόπης σε υψόμετρο 475 μέτρων, στα νότια της κορυφής «Ερμάριο» ή «Βράχια του Αμπάρ Καγιά» (υψόμετρο 1.441 μέτρα). Θεωρείται από τους πρόσφατα εγκαταλειμμένους ορεινούς οικισμούς της Ξάνθης. Τα σπίτια του χωριού, άλλα καλοδιατηρημένα και άλλα γκρεμισμένα. έχουν τα γνωρίσματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής. Το χωριό θεωρείται προσφυγικό γιατί, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην Τουρκία ενώ πρόσφυγες από το Βόσπορο ήρθαν και εγκαταστάθηκαν σε αυτό. Η εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Κάτω Καρυόφυτο
Το Κάτω Καρυόφυτο είναι ορεινό χωριό και βρίσκεται στις νότιες πλαγιές της Δυτικής Ροδόπης σε υψόμετρο 501 μέτρα, στα νοτιοανατολικά της κορυφής «Ερμάριο» ή «Βράχια του Αμπάρ Καγιά» (υψόμετρο 1.441 μέτρα). Το χωριό θεωρείται προσφυγικό γιατί, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην Τουρκία ενώ πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και την Τραπεζούντα (10 οικογένειες) ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Μαζί με το γειτονικό Άνω Καρυόφυτο και την ευρύτερη περιοχή (Λειβαδίτη, Καλύβα, Δάσος Χαϊντούς) αποτελούν τουριστικό προορισμό. Στο Κάτω Καρυόφυτο ο επισκέπτης μπορεί να δει το μονότοξο πέτρινο γεφύρι στο νότιο μέρος του χωριού που έχει χαρακτηριστεί νεότερο μνημείο, τον παλιό νερόμυλο με τη διπλανή αγροτική κατοικία που πρόκειται για ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα κατοικίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε στην ορεινή περιοχή του νομού Ξάνθης και συνθέτει, μαζί με τον ανεμόμυλο, μία αξιόλογη και λειτουργική ενότητα και έχουν χαρακτηριστεί ιστορικά διατηρητέα μνημεία και την παραδοσιακή βρύση στο βόρειο μέρος του χωριού ανάμεσα σε κατάφυτη από δένδρα περιοχή.
Κομνηνά
Τα Κομνηνά βρίσκονται προς τα όρια με το νομό Καβάλας και είναι χτισμένα στην ανατολική πλευρά της κοιλάδας του Νέστου σε υψόμετρο 144 μέτρων. Στην τοποθεσία «Μάγκοβα», βόρεια του χωριού προς τη Σταυρούπολη, υπάρχει μακεδονικός τάφος (πιθανολογείται του 2ου αι. π.Χ.) που θεωρείται ο μεγαλύτερος, πιο καλοδιατηρημένος και πιο εντυπωσιακός μακεδονικός τάφος της Θράκης και έχει κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος. Στην περιοχή έχουν βρεθεί νομίσματα του 4ου, 6ου και 12ου αι. καθώς και όστρακα βυζαντινής χρηστικής κεραμικής. Στην τοποθεσία «Εξοχή» είναι το οχυρωμένο ύψωμα «Καλές» ή «Φρούριο Κομνηνών» όπου υπάρχουν λείψανα οχυρωματικού περιβόλου που πιθανολογείται ότι ήταν μια από τις «Θρακικές ακροπόλεις» των Μακεδόνων από την εποχή του Φίλιππου Β’. Η τοποθεσία έχει κηρυχθεί από το 1981 αρχαιολογικός χώρος.
Λάγος
Το Λάγος ή Πόρτο Λάγος είναι οικισμός που βρίσκεται στη λωρίδα που χωρίζει τη λίμνη Βιστωνίδα από το Αιγαίο Πέλαγος. Το λιμάνι εξυπηρετεί βάρκες, ψαροκάικα της περιοχής και σκάφη αναψυχής, διαθέτοντας επίσης και τις απαραίτητες υποδομές για μεταφορά αγαθών από εμπορικά πλοία. Οι σπουδαιότερες σημερινές αξίες της περιοχής είναι η αλιευτική, η αλατοληπτική, η πολιτιστική, η θηραματική και αναψυχής. Το Λάγος είναι η βορειότερη Ελληνική ακτή και το βορειότερο Ελληνικό λιμάνι.
Λειβαδίτης
Ο Λειβαδίτης είναι ορεινό χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 1.200 μέτρων στο όρος Χαϊντού. Αποτελεί το ψηλότερο κατοικήσιμο χωριό της Θράκης. Βρίσκεται στις νοτιοδυτικές απολήξεις του όρους Κούλα, το κλίμα είναι ιδιαίτερα δριμύ και το χειμώνα το χωριό αποκλείεται από τα χιόνια πολύ συχνά. Οι θερμοκρασίες φτάνουν έως τους -25°C. Σε μικρή απόσταση από το χωριό, βρίσκεται ο καταρράχτης του Τραχωνίου Δράμας, ο οποίος είναι ο ψηλότερος των Βαλκανίων, αφού τα νερά του πέφτουν από 50 μέτρα ύψος. Τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες ανάδειξης της περιοχής.
Μύκη
Η Μύκη είναι χτισμένη σε υψόμετρο 380 μέτρων, στα ορεινά της Ροδόπης, σε μία μικρή κοιλάδα που σχηματίζει ένας χείμαρρος, παραπόταμος του Κόσυνθου. Είναι σχεδόν αθέατη από τον κεντρικό δρόμο που διασχίζει τα Πομακοχώρια του νομού Ξάνθης. Η ύπαρξη του χειμάρρου που διασχίζει το χωριό έχει δημιουργήσει προβλήματα σε περιόδους έντονων βροχοπτώσεων. Στο κέντρο του χωριού υπάρχει μεγάλο τζαμί, ένα από τα μεγαλύτερα της περιοχής. Στη Μύκη εξακολουθεί να φοριέται η παραδοσιακή τοπική ενδυμασία των γυναικών. Στην ενδυμασία αυτή κυριαρχούν τα έντονα χρώματα, κυρίως το κόκκινο και διαφέρει πολύ από τη σκουρόχρωμη λιτή ενδυμασία των μουσουλμάνων, που φοριέται στα υπόλοιπα μουσουλμανικά χωριά της περιοχής.
Μάνδρα
Η Μάνδρα βρίσκεται στην πεδιάδα της Ξάνθης σε υψόμετρο 50 μέτρων. Νοτιοανατολικά του χωριού, στα παράλια του όρμου Βιστονίας, είναι οι λιμνοθάλασσες Λάφρα και Λαφρούδα, οι οποίες χρησιμοποιούνται σαν ιχθυοδεξαμενές, αποτελούν Βιότοπο Corine και εντάσσονται στο Εθνικό Πάρκο Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης. Βορειοανατολικά, στις πλαγιές του «Πετρόλοφου» και την κατεύθυνση της Ποταμιάς έχει εντοπιστεί προϊστορικός οικισμός όπου βρέθηκαν προϊστορικά όστρακα, τα περισσότερα χονδροειδή. Την περίοδο της τουρκοκρατίας, η περιοχή αναφέρεται ως Mάνδρα Tσικούρ.
Μελίβοια
Η Μελίβοια, είναι ημιορεινός οικισμός και σύμφωνα με την παράδοση το σημερινό χωριό χτίστηκε από 7 μικρούς οικισμούς που υπήρχαν στη γύρω περιοχή. Ένας από αυτούς βρισκόταν στη θέση του σημερινού οικισμού. Η Μελίβοια παλιά ονομαζόταν Περούνοβο ή Ελμαλί.
Σταυρούπολη
Η Σταυρούπολη μέχρι το 1920 ονομαζόταν Γενή-Κιόι. Βρίσκεται σε υψόμετρο 130 μέτρων, στις όχθες του Νέστου, ανάντη των στενών του Νέστου. Κατά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, στη Σταυρούπολη εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τον Πόντο. Στη διάρκεια της βουλγαρικής Κατοχής, στη Σταυρούπολη λειτούργησε στρατόπεδο συγκέντρωσης Βουλγάρων αντιφρονούντων και Εβραίων. Μέχρι τη δεκαετία του 1960, όταν οι τιμές του καπνού διαμορφώθηκαν κάτω του κόστους, με αποτέλεσμα η καλλιέργειά του να γίνει οικονομική ασύμφορη, η Σταυρούπολη ήταν σημαντικό κέντρο της καλλιέργειας καπνού και είχε αποκτήσει οικονομική ευημερία και ο πλούτος αυτός αντικατοπτρίζεται στα κτίρια της Σταυρούπολης. Στο χωριό σώζονται καλοδιατηρημένα κτίρια των αρχών του 20ού αιώνα. Τα κτίρια αυτά ήταν διώροφα, λιθόκτιστα, είχαν εξοχές στηριγμένες σε ξύλινους δοκούς, ενώ υπάρχουν κτίρια με νεοκλασικές επιρροές.