Πόλεις & Χωριά στο Νομό Βοιωτίας
Άγιος Θωμάς
Ο Άγιος Θωμάς είναι χτισμένος σε υψόμετρο 240 μέτρων. Οι κάτοικοι του χωριού από την ίδρυσή του ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία. Δε λείπουν βέβαια και τα υποστηρικτικά επαγγέλματα, όπως σιδεράδες, πεταλωτήδες, γανωτές οικιακών σκευών, παντοπώλες σε κλίμακα ανάλογη του πληθυσμού. Από τη δεκαετία του 1960, όπου η λεκάνη του Ασωπού αρχίζει να βιομηχανοποιείται, αρκετοί νέοι στρέφονται στη βιομηχανική εργασία, όπου απασχολούνται κατά κύριο λόγο έως τις μέρες μας. Κύρια παραγωγή σε αγροτικά προϊόντα είναι το ελαιόλαδο από τον έφορο ελαιώνα του χωριού, καθώς βρώσιμες ρίζες, όπως πατάτες και καρότα. Τα τελευταία χρόνια δοκιμάζονται και νέες καλλιέργειες: βαμβάκι, καπνά και ροδιές. Αξιοθέατα του χωριού είναι ο λόφος της Αρχαίας Τανάγρας, το ξωκλήσι του Αγίου Θωμά, δίπλα στον Ασωπό ποταμό, του 12ου αιώνα μ.Χ., η σπηλιά με το στεφάνι και το εξωκλήσι της Λιατανιώτισσας, ο Προφήτης Ηλίας με τη μεγάλη βρύση, το ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου, το μοναστήρι της Ανάληψης στο δρόμο προς τα Σκούρτα και το ησυχαστήριο «Η μήτηρ του Ηγαπημένου» στο Κλειδί.
Ασωπία
Η Ασωπία Βοιωτίας έλαβε το σημερινό της όνομα από τον ποταμό Ασωπό που διασχίζει την περιοχή νότια του χωριού. Μέχρι το 1953 ήταν γνωστή ως Χλεμποτσάρι, ονομασία που πιθανολογείται ότι είναι σλάβικης ή αρβανίτικης προέλευσης. Στις Σλαβικές γλώσσες Χλεμπ είναι το ψωμί και Τσαρ (από το Καίσαρας) ο Βασιλιάς/Τσάρος, άρα το τοπωνύμιο δηλώνει τον τόπο παραγωγής σταριού για τον Τσάρο. Η οικονομία του χωριού στηρίζεται κυρίως στη γεωργία. Φημίζεται ιδιαιτέρως για τους αμπελώνες του και τα ονομαστά κρασιά του. Πολιούχος του χωριού είναι ο Άγιος Δημήτριος. Λίγα χιλιόμετρα έξω από το χωριό βρίσκεται το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία Τσάτσαρη. Η μονή αυτή είναι γνωστή με το σλάβικο όνομα «Τσα-τσάρ», δηλαδή βασιλιάς των βασιλέων, δηλαδή ο Ιησούς Χριστός. Κρίνοντας από αυτή την προσωνυμία πιστεύεται ότι ιδρύθηκε στα μέσα του 8ου αιώνα, όταν έγινε μεγάλος εποικισμός των Σλάβων στη Βοιωτία. Ήταν κτήμα του όρους Σινά και σ’ αυτήν εορταζόταν η γιορτή της Αγίας Αικατερίνης. Η γιορτή αυτή με τον καιρό αντικαταστάθηκε από εκείνη του Προφήτη Ηλία, του οποίου φέρει και το όνομα σήμερα.
Βασιλικά
Τα Βασιλικά βρίσκονται στην κοιλάδα του ποταμού Κηφισού, στα βόρεια όρια με το νομό Φθιώτιδας. Το χωριό είναι κτισμένο στους βορειοανατολικούς πρόποδες του λόφου Φιλοβοιωτός. Η παλιά του ονομασία, από την εποχή της τουρκοκρατίας, μέχρι το 1953 είναι Κραβασαρράς. Οι κάτοικοί της ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και λιγότερο με την κτηνοτροφία. Στα 7.500 στρέμματα του κάμπου του χωριού και στα 4.000 στρέμματα περίπου χορτολιβαδικής έκτασης καλλιεργούνται ελιές, βαμβάκι, δημητριακά, οπωροκηπευτικά ενώ εκτρέφονται αιγοπρόβατα καθώς επίσης και πουλερικά. Υπάρχουν λίγα βοοειδή και χοίροι. Την τελευταία 20ετία γίνονται και βιοκαλλιέργειες. Στις 18 Ιανουαρίου πανηγυρίζει η εκκλησία των Αγίου Αθανασίου και Κυρίλλου Αλεξανδρείας που είναι και ο ενοριακός ναός του χωριού. Κάθε 1η Ιουλίου πανηγυρίζει το ξωκλήσι των Αγίων Ανάργυρων Κοσμά και Δαμιανού των θαυματουργών. Η παράδοση θέλει η εικόνα των αγίων να βρίσκεται από την οικογένεια Παπαϊωάννου της Ελάτειας κάτω από τμήμα αρχαίας κολώνας και στην ίδια περίπου θέση όπου βρέθηκε η εικόνα του Αγίου Στυλιανού.
Δαύλεια
Η Δαύλεια είναι χτισμένη στα βορειοδυτικά της Λιβαδειάς, σε υψόμετρο 340 μέτρων επί των ανατολικών πλαγιών του Παρνασσού, στην ίδια περιοχή που ήταν βρισκόταν κατά την αρχαιότητα η φωκική πόλη Δαυλίς ή Δαύλεια ή Δαυλία. Σώζονται σε καλή κατάσταση η οχύρωση της αρχαίας πόλης και κάποια ακόμα κτίσματα. Αξιοθέατα της περιοχής είναι το γυναικείο μοναστήρι «Ιερά μονή Ιερουσαλήμ» που βρίσκεται λίγο βορειότερα της Δαύλειας και τα ερείπια της εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων στο κάστρο. Κοντά στη Δαύλεια τοποθετεί η ελληνική μυθολογία το σημείο όπου ο Οιδίποδας, κατευθυνόμενος προς τους Δελφούς σκότωσε τον πατέρα του Λάιο.
Ελικώνας
Ο Ελικώνας (ή Ζερίκια και Ζερίκι) είναι χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 850 μέτρων σε ένα μικρό οροπέδιο του Ελικώνα. Πρόκειται για το ορεινότερο χωριό του Ελικώνα. Ο Ελικώνας μέχρι το 1953 ονομαζόταν Ζερίκια οπότε και μετονομάστηκε σε Ελικώνα. Είναι ένα από τα χωριά που δημιούργησαν Αρβανίτες έποικοι στην περιοχή, περίπου στα μέσα του 14ου αιώνα.
Κυριάκι
Το Κυριάκι είναι ορεινό χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 760 μέτρων στις βορειοδυτικές πλαγιές του Ελικώνα. Είναι περιτριγυρισμένο από δάσος κεφαλλονίτικης ελάτης. Παρά το μεγάλο του υψόμετρο, βρίσκεται πολύ κοντά στη θάλασσα καθώς απέχει λίγα χιλιόμετρα από τις βόρειες ακτές του Κορινθιακού κόλπου. Πολλά σημαδεμένα ορειβατικά μονοπάτια, βυζαντινά και μεταβυζαντινά ξωκλήσια βρίσκονται διάσπαρτα στα γεωγραφικά του όρια. Το χειμώνα χιονίζει πολύ συχνά. Το Κυριάκι είναι δίγλωσσο χωριό του οποίου οι κάτοικοι μιλούν τα αρβανίτικα, παράλληλα με την ελληνική γλώσσα. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960 τα αρβανίτικα ήταν η κύρια γλώσσα τους. Σήμερα η γλώσσα ομιλείται μόνο από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους, λόγω της σταδιακής αφομοίωσης των ομιλητών της.
Μαυρομμάτι
Το Μαυρομμάτι βρίσκεται χτισμένο σε υψόμετρο 320 μέτρων. Δυτικά του χωριού, στην περιοχή Κεφαλάρι, βρίσκεται το ιστορικό μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου. Επίσης στο χωριό υπάρχει μία Ελεύθερη Ευαγγελική Εκκλησία. Στο Μαυρομμάτι οι κάτοικοί του μιλούν τα Αρβανίτικα, παράλληλα με την ελληνική γλώσσα. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960 τα αρβανίτικα ήταν η κύρια γλώσσα των Μαυρομματαίων. Σήμερα η γλώσσα ομιλείται μόνο από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους.
Πέτρα
Η Πέτρα βρίσκεται στους πρόποδες του Ελικώνα σε υψόμετρο 200 μέτρων. Μέχρι το 1928 ονομαζόταν Σιάχος οπότε μετονομάστηκε σε Πέτρα, σε ανάμνηση της ιστορικής μάχης της Πέτρας που διεξήχθη στην περιοχή αυτή. Πρόκειται για ιστορικό χωριό, η ύπαρξη του οποίου μαρτυρείται από τα βυζαντινά χρόνια και συγκεκριμένα ήδη από τον 10ο μεταχριστιανικό αιώνα. Στην Πέτρα έγινε η τελευταία μάχη της επανάστασης του 1821, γνωστή ως μάχη της Πέτρας. Στη μάχη αυτή ο Δημήτριος Υψηλάντης, διοικητής ενός ελληνικού στρατιωτικού σώματος καθήλωσε ένα τουρκικό στράτευμα που κατευθυνόταν προς τη Θράκη να ενισχύσει τον τουρκικό στρατό στην αντιμετώπιση των Ρώσων. Η μάχη που διεξήχθη το Σεπτέμβριο του 1829 ήταν νικηφόρα και οριστικοποίησε την εκκένωση της ανατολικής Στερεάς από τους Τούρκους.
Στείρι
Το Στείρι βρίσκεται χτισμένο σε υψόμετρο 455 μέτρων στους πρόποδες του Ελικώνα, του «βουνού των Μουσών» και έχει θέα προς τον Παρνασσό. Το Στείρι έχει τρεις οικισμούς, τον οικισμό του Στειρίου, τον οικισμό της μονής του Οσίου Λουκά και τον ιδιωτικό οικισμό της εταιρείας Αλουμίνιον της Ελλάδος. Η ονομασία του χωριού προέρχεται από την παραπλήσια αρχαία φωκική πόλη Στείριδα. Το Στείρι είναι από τα πιο γνωστά μέρη της εξορυκτικής βιομηχανίας βωξίτη στην Ελλάδα. Κοντά στο Στείρι βρίσκεται το μοναστήρι του Οσίου Λουκά, ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία του ελλαδικού χώρου, βρίσκεται κοντά στο Στείρι σε τοποθεσία όπου βρισκόταν άλλοτε ο ναός της Στειρίτιδας Δήμητρας και περιβάλλεται από οροπέδιο που καλύπτεται από ελαιώνα. Το φυσικό τοπίο δεν έχει αλλοιωθεί από οικιστική ή άλλη δραστηριότητα και διατηρεί την αυθεντικότητά του. Το μοναστήρι είναι γνωστό ως «Η Αγία Σοφία της Ρούμελης» και χτίστηκε το 10ο αιώνα μ.Χ. σύμφωνα με τη βυζαντινή αρχιτεκτονική της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Η ακρόπολη του Μεδεώνα περιλαμβάνεται στα εδάφη του Στειρίου και είναι χτισμένη πάνω στο λόφο των Αγίων Θεοδώρων, μισό χιλιόμετρο δυτικά από την είσοδο του εργοστασίου του Αλουμινίου της Ελλάδος. Από το τείχος που την περιέβαλε σώζεται στα δυτικά ένα μικρό μέρος, στα νότια δεν υπάρχει τείχος επειδή η πλαγιά είναι απόκρημνη και καταλήγει στη θάλασσα, στα βόρεια σώζεται ένα κομμάτι, με τρεις προβεβλημένους πύργους, ενώ στα ανατολικά δεν επεκτείνεται πολύ γατί ακουμπά σε απόκρημνο βράχο. Οι ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή το 1962-63 για την εγκατάσταση του εργοστασίου Αλουμίνιον της Ελλάδος έφεραν στο φως πολλούς τάφους καθώς επίσης και ένα βασιλικό θολωτό τάφο στην κορυφή του λόφου των Αγίων Θεοδώρων.