Εκκλησίες & Μοναστήρια στο Νομό Ηλείας
Μονή Ζούρτσας
Περίπου ένα χιλιόμετρο ανατολικά της Νέας Φιγάλειας ή Ζούρτσας, στην περιοχή του νεκροταφείου του οικισμού, βρίσκεται ο ιερός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, που είναι γνωστός και ως «Μοναστήρι». Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα και πιθανότατα ήταν το καθολικό μονής. Πράγματι, σε ένα χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, του 1323, με το οποίο η περιοχή της Ζούρτσας παραχωρήθηκε στη Μονή Βροντοχίου του Μυστρά, αναφέρεται το μετόχι της μονής της Παναγίας της Βόγαλης, ενώ στην ενετική καταγραφή του 1700 γίνεται λόγος για τη μονή της Παναγίας Λιγόβαης. Η μονή συνδέθηκε στενά με την ιστορία της Ζούρτσας και σύμφωνα με την παράδοση, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας φιλοξένησε κρυφό σχολειό, ενώ τον Σεπτέμβριο του 1825 πυρπολήθηκε από τον στρατό του Ιμπραήμ πασά. Λειτούργησε ως ανδρική μέχρι το 1834, οπότε καταργήθηκε με διάταγμα του Όθωνα. Περίπου έναν αιώνα αργότερα, κατεδαφίστηκαν τα κελιά των μοναχών και οι άλλοι χώροι της και παρέμεινε μόνο ο ναός, ο οποίος επίσης υπέστη αρκετές μετατροπές και επεμβάσεις. Στην αρχική του μορφή ήταν ξυλόστεγη τρίκλιτη βασιλική. Αργότερα, ο ναός περιορίστηκε σε δύο κλίτη και στη δυτική πλευρά προστέθηκε νάρθηκας. Στο δυτικό, νεότερο τμήμα της τοιχοποιίας έχουν εντοιχισθεί παλαιότερα αρχιτεκτονικά μέλη, που χρονολογούνται στην ύστερη βυζαντινή εποχή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κεραμοπλαστική διακόσμηση στη μεγαλύτερη αψίδα του ιερού, όπου δεσπόζει ένα μεγάλο παράθυρο. Εσωτερικά ο ναός δεν είναι αγιογραφημένος και ο χώρος του ιερού προσδιορίζεται από τη μικρή υπερύψωσή του και από το ξύλινο εικονοστάσι του. Η μονή διέθετε πολλά κειμήλια που σήμερα φυλάσσονται στο Λαογραφικό Μουσείο της Ζούρτσας. Ο ναός εορτάζει στις 15 Αυγούστου.
Μονή Παναγίας Βλαχέρνας
Στο χωριό Κάτω Παναγιά, κοντά στην Κυλλήνη, σε μια θαυμάσια κοιλάδα με αιωνόβιες ελιές, βρίσκεται η ιστορική Μονή του Γενεσίου της Θεοτόκου, που ονομάστηκε Μονή της Παναγίας Βλαχέρνας, σε ανάμνηση της ξακουστής ομώνυμης μονής της Κωνσταντινούπολης. Η ίδρυσή της τοποθετείται στα τέλη του 12ου ή στις αρχές του 13ου αιώνα, αλλά η οικοδόμησή της φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε από τους Φράγκους, που κατέλαβαν την περιοχή το 1205. Παρέμεινε στην κατοχή των Λατίνων μοναχών του Τάγματος των Φρεμενούρων κατά το 15ο και το 16ο αιώνα, και πέρασε πάλι στα χέρια των ορθόδοξων τον 17ο αιώνα, οπότε έγινε σταυροπηγιακή. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και της επανάστασης του 1821 υπέστη πολλές καταστροφές, με αποκορύφωμα την πυρπόλησή της από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ, το 1826, γεγονός που οδήγησε στην προσωρινή ερήμωσή της. Λειτούργησε και πάλι ως γυναικεία και από το 1978 μέχρι σήμερα είναι ευαγές ίδρυμα και φιλοξενεί γυναικείο οίκο ευγηρίας. Το καθολικό, που δεσπόζει στο κέντρο της αυλής του μοναστηριακού συγκροτήματος, θεωρείται από τα ομορφότερα δείγματα αρμονικού συγκερασμού της ανατολικής και της δυτικής εκκλησιαστικής τέχνης. Πρόκειται για μεγάλη τρίκλιτη ξυλόγεστεγη βασιλική με νάρθηκα και εξωνάρθηκα, κτισμένη από κοκκινωπό πωρόλιθο, με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας, με διπλές πλίνθους γύρω από κάθε λίθο. Στους τοίχους της έχουν ενσωματωθεί λίθοι και ανάγλυφα από παλαιοχριστιανικό κτίσμα που υπήρχε στην περιοχή. Το ανατολικό τμήμα του ναού θεωρείται παλαιότερο, του τέλους του 12ου ή των αρχών του 13ου αιώνα, ενώ το δυτικό, με τον νάρθηκα και τον εξωνάρθηκα, αναμορφώθηκε από τους Φράγκους κατακτητές σύμφωνα με δυτικά αρχιτεκτονικά πρότυπα. Σε αυτούς οφείλεται και ο εντοιχισμός του ιδιόμορφου ηλιακού ρολογιού από λευκό μάρμαρο στον εξωνάρθηκα. Το εσωτερικό του ναού είναι αγιογραφημένο με θαυμάσια έργα, των μέσων του 18ου αιώνα. Η μονή διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη με κειμήλια και λείψανα αγίων, και στους χώρους της σώζονται τάφοι Φράγκων αρχόντων. Πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου.
Μονή Παναγίας Κρεμαστής
Στην πανέμορφη πευκόφυτη χαράδρα που σχηματίζεται ανάμεσα στα χωριά Λάνθι και Λαμπέτι, επάνω στον απόκρημνο βράχο με τη μαγευτική θέα στο δάσος της Φολόης και στο βουνό του Ερύμανθου, στέκεται η επιβλητική Ιερά Μονή της Παναγίας Κρεμαστής. Οφείλει την ονομασία της στην παράδοση ότι την εικόνα της Παναγίας βρήκε αιωρούμενη μέσα στο σπήλαιο ένας βοσκός που κρεμάστηκε από το βράχο, καθώς και στο γεγονός ότι η ίδια η μονή φαίνεται σαν να κρέμεται από το βράχο. Ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα, μάλιστα σε μία επιγραφή που δε σώζεται σήμερα αναφερόταν το 1601 ως έτος κατασκευής του ναού. Λόγω της δυσπρόσιτης τοποθεσίας της, στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και της επανάστασης του 1821 ήταν τόπος συνάντησης των οπλαρχηγών και καταφύγιο των κατοίκων της περιοχής. Επίσης, είχε σπουδαία προσφορά στην παιδεία των Ελλήνων και σύμφωνα με την παράδοση, στους χώρους της λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Το 1880 έγινε μετόχι της Μονής Σκαφιδιάς, ανέκτησε την αυτοτέλειά της για λίγο και το 1933μετατράπηκε από ανδρική σε γυναικεία. Το καθολικό της μονής είναι ναός διαμορφωμένος μέσα σε σπήλαιο. Το 1976 το σπήλαιο καταστράφηκε από κατολίσθηση και σήμερα έχει απομείνει μόνο ένα φυσικό κοίλωμα του βράχου, στα δυτικά του. Ο ναός έχει ανακαινισθεί πλήρως, έχει διαπλατυνθεί και έχουν προστεθεί μαρμάρινο τέμπλο και εικόνες βυζαντινής τεχνοτροπίας. Στη μονή υπάρχουν παρεκκλήσια του Αγίου Νεκταρίου και του Οσίου Αντωνίου του Μεγάλου και λειτουργεί ξενώνας για τη φιλοξενία των επισκεπτών. Τη Μονή επιλέγουν πολλοί προσκυνητές κατά τη διάρκεια όλου του έτους, με κορύφωση στις 23 Αυγούστου, ημέρα που εορτάζει η Μονή, όταν χιλιάδες προσκυνητές συρρέουν για να προσκυνήσουν τη Θεομήτορα.
Μονή Παναγίας Χρυσοπηγής Δίβρης
Λίγο ψηλότερα από το γραφικό χωριό Δίβρη ή Λάμπεια της ορεινής Ηλείας, κοντά στα σύνορα με την Αχαΐα, περιτριγυρισμένο από το πυκνό δάσος με τα έλατα και τα άφθονα τρεχούμενα νερά, βρίσκεται ένα από τα σπουδαιότερα μεταβυζαντινά μοναστήρια της περιοχής, η Ιερά Μονή Παναγίας Χρυσοπηγής ή Άνω Μονή ή Μονή Ζωοδόχου Πηγής. Ιδρύθηκε το 17ο αιώνα από τον Όσιο Ιωακείμ τον Νέο από την Αχαΐα. Ήταν σταυροπηγιακή και διέθετε μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και αρκετά μετόχια. Σύμφωνα με την παράδοση, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν καταφύγιο για τους αγωνιστές της επανάστασης, ενώ στέγαζε και το κρυφό σχολειό της περιοχής. Στην περίοδο της Κατοχής και του εμφυλίου πολέμου υπέστη πολλές καταστροφές και στα νεότερα χρόνια επισκευάσθηκε από τους μοναχούς και ξαναλειτούργησε. Το συγκρότημα της μονής περικλείεται από περίβολο που σχηματίζουν οι πτέρυγες με τα βοηθητικά κτήρια. Στη μία πλευρά της αυλής δεσπόζει το καθολικό, που έχει ενσωματωθεί στην ανατολική πτέρυγα και χάνεται ανάμεσα στα μεταγενέστερα προσκτίσματα. Είναι μονόχωρος καμαροσκεπής ναός με τρίπλευρη αψίδα στα ανατολικά και νάρθηκα στα δυτικά. Το εσωτερικό του είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες του 1667, όπως αναγράφεται στην κτητορική επιγραφή επάνω από την είσοδο, στην οποία αναφέρεται και ο άρχοντας Ζαφείρης, από το χωριό Πέτα, που έδωσε τα χρήματα για την αγιογράφηση. Ο διάκοσμος διατηρείται σχεδόν ακέραιος, είναι οργανωμένος σε ζώνες, και εκφράζει μια πιο λαϊκή τεχνοτροπία. Οι τοιχογραφίες στον νάρθηκα είναι μεταγενέστερες, όπως και το τέμπλο, που είναι κτιστό και έχει εμπλουτιστεί με ξυλόγλυπτη επένδυση, που χρονολογείται στο 1845. Στη νότια πλευρά του καθολικού έχει προσαρτηθεί το παρεκκλήσιο των Αγίων Κήρυκου και Ιουλίτας. Στη μονή υπάρχει βιβλιοθήκη με σπάνια βιβλία και χειρόγραφα, ενώ μία σήραγγα από τον περίβολο οδηγεί στην υπόγεια αίθουσα όπου λέγεται ότι λειτουργούσε το κρυφό σχολειό. Η μονή είναι αφιερωμένη στη Ζωοδόχο Πηγή αλλά πανηγυρίζει το Γενέσιο της Θεοτόκου, στις 8 Σεπτεμβρίου, λόγω των κλιματολογικών συνθηκών.
Μονή Σεπετού
Λίγο χαμηλότερα από την ακρόπολη της αρχαίας Αλίφειρας, κτισμένη μέσα στον απόκρημνο βράχο επάνω από τον ποταμό Τρίτωνα, προβάλλει η εντυπωσιακή ιερά μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που είναι γνωστή ως Μονή Σεπετού. Για την προέλευση της ονομασίας της έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, όπως ότι προέρχεται από τη λέξη σεπτός, δηλαδή σεβαστός, ή από τη σλαβική λέξη sopot που σημαίνει καταρράκτης ή από τη φράση «σε πετώ», που συνδέεται με τοπικό θρύλο σύμφωνα με τον οποίο μία μητέρα πέταξε το παιδί της από τον βράχο χωρίς αυτό να σκοτωθεί. Η ίδρυσή της τοποθετείται στην περίοδο 1150-1200, δηλαδή στα χρόνια της πατριαρχίας του Ιωάννη Ι΄ Καματηρού. Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές και τις προφορικές παραδόσεις, η παρουσία της ήταν σημαντική κατά τους χρόνους του Βυζαντίου, της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας. Λέγεται ότι στους χώρους της λειτουργούσε κρυφό σχολειό, ενώ από εδώ πέρασαν αρκετοί οπλαρχηγοί της ελληνικής επανάστασης, δίνοντας τον όρκο τους και οργανώνοντας τη δράση τους. Το 1915, την ημέρα του εορτασμού της, η μονή υπέστη καταστροφή από πυρκαγιά, που αποτέφρωσε το καθολικό και αρκετά σημαντικά κειμήλια. Ανακαινίσθηκε σύντομα και στην ανακαίνιση αυτή οφείλεται η μορφή που έχει σήμερα. Το συγκρότημα είναι κυριολεκτικά κτισμένο στην επιφάνεια του κατακόρυφου βράχου και υψώνεται σε πέντε επίπεδα που περιλαμβάνουν κελιά και βοηθητικούς χώρους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εντυπωσιακός πύργος της μονής, που έχει ανακαινισθεί και στεγάζει τον ξενώνα. Στο εσωτερικό του ευρύχωρου ναού ιδιαίτερη θέση κατέχει η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Σεπετιώτισσας, που θεωρείται έργο του ευαγγελιστή Λουκά, ενώ αξιόλογες εικόνες κοσμούν και το επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο. Η μονή είναι γυναικεία και πανηγυρίζει στις 23 Αυγούστου.
Μονή Σκαφιδιάς
Στο ειδυλλιακό τοπίο δίπλα στις εκβολές του ποταμού Ιάρδανου και στην καταγάλανη παραλία της Σκαφιδιάς στο νομό Ηλείας, δεσπόζει η επιβλητική ομώνυμη μονή, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Για την ονομασία της υπάρχουν διάφορες παραδόσεις, που τη συνδέουν με την αρχαία Φειά, με τη μορφολογία της θέσης της που μοιάζει με σκαφίδι, με τους ντόπιους κατασκευαστές σκαφιδιών ή με την εύρεση της χαμένης σήμερα εικόνας της Παναγίας, σε μια σκάφη μέσα στη θάλασσα. Η Μονή είναι η παλαιότερη της Ηλείας, καθώς η ύπαρξή της ανάγεται τουλάχιστον στον 12ο αιώνα. Στη μακραίωνη ιστορία της γνώρισε περιόδους ακμής αλλά και πολλές καταστροφές. Στα χρόνια της Α΄ Τουρκοκρατίας ερημώθηκε και οι μοναχοί της κατέφυγαν στη Ζάκυνθο, ενώ στην περίοδο της Ενετοκρατίας (τέλη 17ου – αρχές 18ου αιώνα) έγινε μετόχι της Μονής Στροφάδων της Ζακύνθου και ανακαινίσθηκε. Στην περίοδο της Β΄ Τουρκοκρατίας και της ελληνικής επανάστασης, στην οποία συμμετείχε ενεργά, πυρπολήθηκε δύο φορές. Το 1886 κατέρρευσε από σεισμό και το 1943-1944 καταστράφηκε από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα. Το συγκρότημα από μακριά θυμίζει μεσαιωνικό φρούριο, αν και η σημερινή μορφή του είναι αλλοιωμένη λόγω των επισκευών και μετατροπών που έχει υποστεί. Κυρίαρχη θέση έχει το μοναδικό τετράπλευρο διώροφο κτήριο στο κέντρο της δυτικής πλευράς, με τους τέσσερις κυλινδρικούς προμαχώνες στις γωνίες. Κτίστηκε ίσως στην περίοδο της Ενετοκρατίας, όπως δείχνει η δυτικότροπη αρχιτεκτονική του, και στέγαζε το ηγουμενείο και το θησαυροφυλάκιο της μονής, ενώ χρησίμευε ως καταφύγιο των μοναχών σε περίπτωση κινδύνου. Το καθολικό κτίστηκε τον 12ο αιώνα και αρχικά ήταν σταυροειδής τρουλαίος ναός, από τον οποίο διατηρούνται μόνο τμήματα της πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας στην αντολική πλευρά. Το 1887, μετά την καταστροφή του, μετατράπηκε σε μονόχωρη βασιλική με νάρθηκα και προστώο. Στον νάρθηκά του σώζονται τοιχογραφίες λαϊκής τεχνοτροπίας, που χρονολογούνται στο 1710. Η μονή διαθέτει σημαντικό αρχείο, βιβλιοθήκη και μουσείο με πλούσια κειμήλια. Είναι γυναικεία και εορτάζει στις 15 Αυγούστου.
Μονή Φραγκαβίλλας
Στο καταπράσινο ύψωμα με την πυκνή βλάστηση που βρίσκεται νοτιοανατολικά της Αμαλιάδας, προβάλλει ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της Ηλείας, ο ιερός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, που ήταν το καθολικό της βυζαντινής μονής της Φραγκαβίλλας. Η ονομασία πιθανότατα απηχεί τη φραγκική παρουσία στην περιοχή σε μεταγενέστερους χρόνους και δεν έχει άμεση σχέση με τον ναό, που είναι παλαιότερος από την εποχή της Φραγκοκρατίας. Ο ναός οικοδομήθηκε τον 11ο αιώνα και είναι το μόνο κτίσμα που έχει διατηρηθεί από το συγκρότημα της μονής. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα σώζονταν κοντά του ερείπια κτηρίων που μάλλον στέγαζαν τα κελιά των μοναχών. Σήμερα, όμως, ο χώρος του έχει αλλοιωθεί από τις επεμβάσεις, τις διαμορφώσεις και την ανέγερση νέων κτισμάτων και έχει ανεβεί το επίπεδό του έτσι ώστε να παραμορφώνονται οι αναλογίες του κτηρίου. Και το ίδιο το οικοδόμημα, όμως, έχει υποστεί σημαντικές μετατροπές στο πέρασμα των αιώνων, ιδιαίτερα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Αρχιτεκτονικά, ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, με τρούλο που στηρίζεται σε πεσσούς. Είναι ενδιαφέρον ότι ανήκει σε μία ιδιαίτερη κατηγορία ναών, στους οποίους το δυτικό σκέλος του σταυρού είναι μικρότερο. Οι τοίχοι του είναι κτισμένοι με μεγάλους λαξευμένους πωρόλιθους και πλίνθους, με κεραμοπλαστικό διάκοσμο στην αψίδα του ιερού, ενώ στον τρούλο έχει υιοθετηθεί η περίφημη τεχνική της «κρυμμένης πλίνθου», που απηχεί την αρχιτεκτονική παράδοση της Κωνσταντινούπολης και εμφανίζεται εδώ για πρώτη φορά στην Πελοπόννησο. Η στέγη του δεν είναι η αρχική, αλλά αποτελεί διαμόρφωση της δεκαετίας του 1960, όταν έγιναν εκτεταμένες επεμβάσεις στο κτήριο. Στο εσωτερικό του σώζονται ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες που χρονολογούνται στον 17ο αιώνα, ενώ νεότερες είναι οι τοιχογραφίες στο κτιστό τέμπλο.
Μονή Φραγκοπηδήματος
Βόρεια του χωριού Βούναργο, περίπου στο μέσο της διαδρομής Πύργου – Αμαλιάδας, βρίσκεται η ιστορική μονή που είναι αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο, γνωστή ως Μονή Φραγκοπηδήματος. Η ονομασία της οφείλεται στην παράδοση ότι κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας ένας Φράγκος ιππότης πήδησε μαζί με το άλογό του από το βράχο για να μην πέσει στα χέρια των Σαρακηνών και σώθηκε επικαλούμενος τον Άγιο Νικόλαο. Για το λόγο αυτό έχτισε το ναό και αφιέρωσε στον Άγιο την περιοχή, εκπληρώνοντας το τάμα του. Η μονή ιδρύθηκε πιθανότατα στις αρχές του 14ου αιώνα και για πολλά χρόνια ήταν μετόχι της πατριαρχικής και σταυροπηγιακής Μονής της Παναγίας Χρυσοπηγής της Δίβρης και της Μονής Σκαφιδιάς. Γνώρισε μεγάλη ακμή στην περίοδο της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, ιδιαίτερα κατά τον 17ο αιώνα, και διέθετε αξιόλογη περιουσία και πλούσια βιβλιοθήκη με σπάνιες εκδόσεις, πολλές από τις οποίες ανάγονταν στον 16ο αιώνα. Το 1798 αποσπάσθηκε από τη Μονή Σκαφιδιάς και λειτούργησε ως ανεξάρτητη σταυροπηγιακή μονή. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά την επανάσταση του 1821, συνεργάσθηκε με τους οπλαρχηγούς της περιοχής και υπάρχει η παράδοση ότι ο ηγούμενός της οργάνωνε εκστρατείες έως την Πάτρα. Στα χρόνια μετά την απελευθέρωση περιέπεσε σε παρακμή και επανιδρύθηκε ως γυναικεία, με βασιλικό διάταγμα του 1929. Στα νεότερα χρόνια η μονή έγινε γνωστή για τα περίφημα εργόχειρα που ύφαιναν οι μοναχές της στον αργαλειό. Το συγκρότημα της μονής περικλείεται από μεγάλα διώροφα κτίρια που στεγάζουν κελιά και βοηθητικούς χώρους. Στο κέντρο βρίσκεται το καθολικό, που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο και αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο της βασιλικής. Μετά τις σοβαρές ζημιές που υπέστη κατά τους σεισμούς του 1993 η μονή ανοικοδομήθηκε και απέκτησε νέο, ευρύχωρο και μεγαλοπρεπή ναό, χτισμένο σύμφωνα με το βυζαντινό ρυθμό. Η μονή πανηγυρίζει στις 6 Δεκεμβρίου.
Πηγή: Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών