Εκκλησίες & Μοναστήρια στο Νομό Γρεβενών
Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου
Στην είσοδο του χωριού Σπήλαιο των Γρεβενών, ένα από τα παλαιότερα παραδοσιακά χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, που είναι κτισμένο σε υψόμετρο 960 μ., βρίσκεται η ιστορική μονή της Κοίμησης της Θεοτόκου. Ιδρύθηκε το 1633, όταν αρχιεπίσκοπος ήταν ο Γαβριήλ από τη Μηλιά Μετσόβου και αρχικά υπαγόταν στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών, ενώ μετά το 1767 περιήλθε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Σε όλη την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην παιδεία της περιοχής και συνέβαλε στους απελευθερωτικούς αγώνες των κατοίκων της. Το 1935 συγχωνεύθηκε με την Ιερά Μονή Ζάβορδας. Από το συγκρότημα της μονής σήμερα έχει σωθεί μόνο το καθολικό και το ισόγειο της μιας πτέρυγας των κελιών. Το καθολικό έχει όλα τα χαρακτηριστικά της μακεδονικής μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, Ιερό Βήμα με τρεις αψίδες στα ανατολικά, και νάρθηκα στα δυτικά. Στους δύο πλάγιους τοίχους σχηματίζονται μεγάλες κόγχες, οι οποίες ονομάζονται χοροί, διότι εκεί στέκονται οι χοροί των ψαλτών. Σε μεταγενέστερη φάση προστέθηκε στα δυτικά ευρύχωρος εξωνάρθηκας και στη βορειοδυτική γωνία κωδωνοστάσιο. Οι τοίχοι του ναού στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι κτισμένοι με αργούς λίθους, ενώ με ιδιαίτερη επιμέλεια, από πελεκημένες πέτρες και σειρές από πλίνθους, είναι κτισμένες οι κόγχες και οι δύο τρούλοι, ο μεγαλύτερος κεντρικός και του νάρθηκα, όπου διαμορφώνονται αψιδώματα. Στο εσωτερικό, ο ναός είναι κατάγραφος και ο διάκοσμός του ανήκει σε δύο φάσεις. Στην πρώτη, του 1650, χρονολογούνται οι τοιχογραφίες του κεντρικού τμήματος του κυρίως ναού, του τρούλου και των χορών, που είναι έργο των αγιογράφων Νικόλαου και Ιωάννη. Το υπόλοιπο τμήμα του ναού και τον νάρθηκα αγιογράφησαν το 1658 οι ζωγράφοι Μιχάλης από τη Ζέρμα Ηπείρου και Ηλίας από το Επταχώρι Καστοριάς. Οι τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα είναι έργο του 1911 και έγιναν από τον ζωγράφο Γεώργιο Πιτένη από τη Σαμαρίνα. Αξιόλογα έργα ξυλογλυπτικής του 17ου αιώνα είναι το τέμπλο, η πόρτα και τα παράθυρα του ναού.
Μονή Οσίου Νικάνορος (Μονή Ζάβορδας)
Σε ένα καταπράσινο πλάτωμα του όρους Καλλίστρατο, με μαγευτική θέα πάνω από την κοιλάδα του ποταμού Αλιάκμονα, κοντά στο χωριό Παναγιά των Γρεβενών, δεσπόζει η περίφημη Ιερά Μονή του Όσιου Νικάνορα, αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα. Είναι γνωστή και ως Μονή Ζάβορδας, λόγω του ομώνυμου χωριού που υπήρχε στην περιοχή και δε σώζεται σήμερα. Η μονή ιδρύθηκε από τον όσιο Νικάνορα από τη Θεσσαλονίκη, πιθανότατα κατά την τρίτη δεκαετία του 16ου αιώνα. Ο Νικάνωρ καταγόταν από εύπορη οικογένεια, σε νεαρή ηλικία απαρνήθηκε τα πλούτη, εκάρη μοναχός και ασκήτευσε αρχικά σε μικρό σπήλαιο, το γνωστό σήμερα «ασκηταριό του Νικάνορα», στο Καλλίστρατο όρος. Αργότερα, όταν πατριάρχης ήταν ο Ιερεμίας Α΄, έχτισε τη μονή επάνω στα θεμέλια παλαιότερου ναού που υπήρχε στη θέση αυτή. Η μονή γνώρισε μεγάλη ακμή, απέκτησε σημαντικά πλούτη, και για αιώνες ήταν το σπουδαιότερο πνευματικό ίδρυμα για όλη την περιοχή. Στις εγκαταστάσεις της υπήρχε σχολείο, που εξελίχθηκε σε σπουδαίο εκπαιδευτικό κέντρο της Μακεδονίας με συνεχή λειτουργία έως το 1912. Το μοναστηριακό συγκρότημα περιβάλλεται από ψηλά κτήρια που στεγάζουν τα κελλιά, την τράπεζα και τους υπόλοιπους βοηθητικούς χώρους, και σχηματίζουν ένα είδος περιβόλου στην περίμετρο του βράχου. Στο κέντρο της αυλής βρίσκεται το καθολικό. Είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, με τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες, και με νάρθηκα στη δυτική πλευρά. Ανήκει στον λεγόμενο «αθωνικό» τρίκογχο τύπο, όπου εκτός από την ανατολική ημικυκλική κόγχη του ιερού, υπάρχουν ημικυκλικές κόγχες και στους πλαϊνούς τοίχους, οι οποίες ονομάζονται «χοροί», διότι εκεί στέκονται οι χοροί των ψαλτών. Στη βόρεια και νότια πλευρά, σε μεταγενέστερη φάση, πιθανόν τον 18ο αιώνα, προστέθηκαν δύο συμμετρικά παρεκκλήσια, του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου, αντίστοιχα. Στο δεύτερο, το οποίο σήμερα δεν σώζεται, στεγαζόταν ο τάφος του ιδρυτή της μονής. Το 1873, στη νοτιοδυτική γωνία κτίστηκε το κωδωνοστάσιο. Στο εσωτερικό του ναού διατηρείται ο τοιχογραφικός διάκοσμος, που ανάγεται σε διάφορες χρονικές περιόδους. Ο αρχικές τοιχογραφίες (μετά το έτος 1542) αποδίδονται σε έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της λεγόμενης «σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας», στον Φράγκο Κατελάνο. Σύμφωνα με επιγραφή, ο τρούλος επιζωγραφήθηκε σε δύο φάσεις, το 1592, και το 1869 δια χειρός Μανουήλ Ζωγράφου εκ Σελίτζης. Μία τρίτη επιζωγράφηση έγινε το 1889 από τον Κωνσταντίνο Χατζηνότα από τη Νάουσα. Στο 1835 χρονολογούνται οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, ενώ στον 19ο αιώνα κατασκευάσθηκε και το ξυλόγλυπτο τέμπλο. Η μονή είναι ανδρική και πανηγυρίζει στις 6 (Μεταμόρφωση του Σωτήρα) και 7 Αυγούστου (ημέρα Κοίμησης του όσιου Νικάνορα).