Εκκλησίες & Μοναστήρια στην Αλόννησο

Αγία Ανάληψη

Στο ακρωτήριο Γέρακας σε εξαιρετικά δύσβατη περιοχή στη μέση ενός απόκρημνου γκρεμού, όπου η πρόσβαση σήμερα είναι δυνατή μόνο δια θαλάσσης υπάρχει ναΐσκος αφιερωμένος στην Ανάληψη του Χριστού. Πρέπει να χτίστηκε τον 17ο αιώνα με υπομονή και πείσμα από τους καλόγερους. Ακριβώς δίπλα υπάρχουν ερείπια από κτίρια πιθανόν κατεστραμμένα κελιά από τους μοναχούς που έμεναν παλιά στο σημείο. Αρκετά θεαματική είναι η εικόνα από την σάρα (σωρός από πέτρες) που κατεβαίνει από το βουνό και περνάει ακριβώς δίπλα, σχεδόν πάνω από τη στέγη του ναού.

Άγιος Αθανάσιος

Είναι μονοκάμαρος ναός, εξωτερικών διαστάσεων 8.65μ. Χ 5.78μ., ξυλόστεγος με επικάλυψη από κεραμίδια βυζαντινού τύπου και ελαφρώς εξέχουσα την καμπυλωτή κόγχη του Ιερού. Ο βόρειος τοίχος εξωτερικά κοσμείται με τρία τυφλά αψιδώματα. Με όμοιο αψίδωμα κοσμείται και ο δυτικός τοίχος επί του οποίου διακρίνονται υποδοχές δοκών ξυλόστεγης στοάς. Κτίσθηκε την ίδια περίπου εποχή με τον ναό του Χριστού (17ος-18ος αι.). Στο ξύλινο τέμπλο του ναού αξιόλογες 5 εικόνες: 1) Άγιος Χαράλαμπος, 2) Η Θεοτόκος ΜΡ-ΘΥ, επιζωγραφισμένη, 3) Ιησούς Χριστός IC-XC «Ο ΠΑΝΤΟΚΡΑ/ΤΟΡ», του έτους 1873 σύμφωνα με επιγραφή, 4) Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, του 18ου αι., 5) Άγιος Αθανάσιος Αλεξανδρείας. Στο ναό φυλάσσονται και φορητές εικόνες: 1) Ιησούς Χριστός, 2) Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα στον τύπο της Οδηγήτριας, 3) Η Γέννησις του Χριστού (τέλη 17 αι. αρχές 18ου αι.), σκαφωτή εικόνα, 4) Άγιος Παντελεήμων, 5) Ιησούς Χριστός στον τύπο του Παντοκράτορα, 6) Θεοτόκος στον τύπο της Οδηγήτριας και άλλες δυο εικόνες του τέλους του 17ου αρχές 18ου αι. μεγάλων διαστάσεων (δεσποτικές), η μια του Προφήτη Ηλία και η άλλη Ένθρονης Θεοτόκου.

Άγιος Ανδρέας

Στην ομώνυμη θέση ναΐσκος επ’ ονόματι του Αποστόλου Ανδρέα. Κατεδαφίστηκε πριν από τον πόλεμο. Σώζονται τα ερείπια με αρκετά θραύσματα από παλαιοχριστιανικά αρχιτεκτονικά γλυπτά.

Άγιος Γεώργιος

Βρίσκεται μέσα στο Κάστρο στο Παλιό Χωριό. Είναι μονόκλιτος καλαμοσκεπής, με επικάλυψη από σχιστολιθικές πλάκες, εξωτερικών διαστάσεων 6,85μ.x4.20 μ. Το μέρος της στέγης που αντιστοιχεί στο Ιερό είναι κατά 0,35 μ. χαμηλότερο του υπολοίπου. Η κόγχη του Ιερού προβάλλει ορθογώνια. Σε μερικά σημεία, όπου έπεσαν τα εσωτερικά επιχρίσματα, διαπιστώθηκε η ύπαρξη τοιχογραφιών. Κατεγράφησαν οι εξής εικόνες: 1) της Θεοτόκου, 2) του Χριστού, «Ο Βασιλεύς των Βασιλευόντων και Μέγας Αρχιερεύς» (18ου αι.), 3) του Αγίου Ιωάννου (18ου αι.), 4) του Αγίου Γεωργίου (σκαφωτή, 17ου -18ου αι.) και 5) ο Ευαγγελισμός μετά δύο Αγίων εκατέρωθεν και τεσσάρων Ιεραρχών κάτω (17ου – 18ου αι.).

Άγιος Δημήτριος

Στο βορειοανατολικό άκρο της Αλοννήσου και σε ομαλή έκταση, γνωστή σαν Άγιος Δημήτριος, υπάρχουν κατασπασμένα ερείπια παλαιοχριστιανικών κτιρίων, όπως ναών, λουτρών, οικιών, κινστερνών, υδραγωγείων, κ.λπ. Μεταξύ αυτών εντοπίστηκαν τα ερείπια τρικλίτου παλαιοχριστιανικής βασιλικής, μήκους 34,70 μ. και πλάτους 17,30 μ. με ημικυκλική κόγχη Ιερού, εσωτερικής διαμέτρου 4,50 μ. Οι τοίχοι σώζονται σε ύψος 1,60 μ.

Άγιος Δημήτριος στο Παλιό Χωριό

Βρίσκεται μέσα στο Παλιό Χωριό. Είναι μονόκλιτος, εξωτερικών διαστάσεων 6,80×4,45 μ., σταυρεπίστεγος με την εγκάρσια καμάρα υψηλότερη. Οι καμάρες κατέπεσαν και ο νότιος τοίχος έλαβε ισχυρότατη κλίση προς τα έξω, οπότε ήταν αδύνατη η συγκράτηση του. Κατεγράφησαν οι εξής εικόνες: I) του Χριστού Παντοκράτορος, σκαφωτή καλής τέχνης του 17ου αι., 2) της Ζωοδόχοι» Πηγής, ομοίως σκαφωτή, 3) του Αγίου Δημητρίου, ενθρόνου, σκαφωτή και 4) του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.

Άγιος Νικόλαος

Ο ναΐσκος αυτός μαζί με άλλον όμοιο του Αγίου Παντελεήμονος, ήταν δίδυμοι, καμαροσκέπαστοι και επικοινωνούσαν με δίλοβο τοξωτό άνοιγμα, στηριζόμενο σε μαρμάρινο παλαιοχριστιανικό αμφικιονίσκο. Στη θέση των ναΐσκων ανεγέρθη νέος μεγαλυτέρων διαστάσεων.

Άγιος Πέτρος

Στη θέση Άγιος Πέτρος της Στενής Βάλλας επί του λόφου διατηρούνται σε ύψος 0,50-2.50 μ. περίπου, μέσα σε πυκνή βλάστηση, τα ερείπια βυζαντινού ναού. Πρόκειται για υπολείμματα μονόκλιτου βασιλικής με νάρθηκα, η οποία απολήγει ανατολικά σε ημικυκλική κόγχη. Στο μέσο του δυτικού τοίχου του νάρθηκα ανοίγεται είσοδος και απέναντι της δεύτερη είσοδος οδηγεί στον κυρίως ναό. Στη κόγχη του ιερού ανοίγεται παράθυρο και 0.35μ. κάτω του παραθύρου εξωτερικά ενισχύεται η κόγχη με ημικυκλικό κρηπίδωμα. Οι εσωτερικές διαστάσεις του κυρίως ναού είναι 15×9μ., του νάρθηκα 9X3.20μ. και η κόγχη του Ιερού έχει διάμετρο 3.20μ. Οι τοίχοι, πάχους 0.65 μ., είναι κατασκευασμένοι από αργολιθοδομή και αραιή χρήση πλίνθων. Μέσα στα κρημνίσματα βρίσκονται θραύσματα κεράμων, πλίνθων και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη: ένα κιονόκρανο αμφικιονίσκου με ανάγλυφους σταυρούς και δυο απλά τεκτονικά κιονόκρανα.

Γεννήσεως Χριστού

Βρίσκεται στην Παλιά Αλόννησο εντός του μεσαιωνικού τείχους που υπήρχε παλιά. Είναι μονοκάμαρος, σταυροειδής εγγεγραμμένος μετά τρούλου βαίνοντος επί κυλινδρικού τύμπανου, του συνεπτυγμένου τύπου, δηλαδή χωρίς κίονες. Στην κάτοψη, εξωτερικών διαστάσεων 8.85×6.65 μ., είναι ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο, από την ανατολική πλευρά του οποίου μόλις εξέχει η ελαφρά καμπύλη της κόγχης του Ιερού. Η τοιχοποιία είναι κοινή, οι στέγες και ο τρούλος καλύπτονται με σχιστολιθικές πλάκες. Η είσοδος του ναού είναι από τα δυτικά. Άλλη είσοδος στο δυτικό τμήμα του βόρειου τοίχου έχει κλειστεί. Στον δυτικό τοίχο εξωτερικά διακρίνονται υποδοχές δοκών, πράγμα που δηλώνει ότι υπήρχε στοά ξυλόστεγη. Το δάπεδο του ναού καλύπτεται με πλίνθους. Στο εσωτερικό του ναού προς τα δυτικά, υπάρχει ξύλινος γυναικωνίτης. Το τέμπλο, απλό ξυλόγλυπτο, με κιονίσκους, κάτω τετράγωνους, άνω κυλινδρικούς, έχει εξέχον επιστύλιο επί του οποίου το Δωδεκάορτο. Είναι καλής νησιώτικης τέχνης του 17ου αιώνα, μεταφέρθηκε δε εις τον Χριστό από την κατεδαφισθείσα εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Αξιόλογο το βημόθυρο με παραστάσεις σε τρεις ζώνες: 1) Ευαγγελισμός 2) οι προφητάνακτες Δαβίδ και Σολομών και 3) Ιεράρχες. Από τις εικόνες που φυλάσσονται στο ναό ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τρεις των μέσων του 17ου αιώνα: του Χριστού. «Ο Βασιλεύς των Βασιλευόντων και Μέγας Αρχιερεύς», του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και του Αγίου Νικολάου, καθώς και δεκαπέντε του 18ου – 19ου αι. Στο ναό υπάρχει και ξύλινος δεσποτικός θρόνος, στις πλευρές του ερεισίνωτου του οποίου εικονίζεται ο Χριστός ως Μέγας Αρχιερεύς.

Μονή Αγίων Αναργύρων

Ευρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού. Ανήκει στον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς με τον τρούλο, το τύμπανο του οποίου είναι σχετικά χαμηλό. Εξωτερικό το τύμπανο (στο επίχρισμα) κοσμείται με εγχάρακτα φυτικά μοτίβα. Η επικάλυψη των στεγών έγινε με σχιστολιθικές πλάκες. Η κόγχη του Ιερού είναι ημικυκλική. Η είσοδος διαμορφώνεται στο δυτικό τοίχο και πάνω της εσωτερικά και εξωτερικά σχηματίζεται τυφλό αψίδωμα. Στον περιβάλλοντα χώρο του ναού σώζονται λείψανα κτισμάτων (κόγχη, τοίχοι, κ.λπ.). τα οποία προφανώς ανήκουν στο μοναστηριακό συγκρότημα. Ακριβώς δίπλα μετά τους σεισμούς έχει χτιστεί μεταγενέστερος ναός όπου έχουν μεταφερθεί και οι εικόνες από την παλιά εκκλησία, χωρίς ιδιαίτερη αρχιτεκτονική αξία.

Παναγία του Βουνού

Βρίσκεται σε απόσταση μίας ώρας από το χωριό. Είναι μονοκάμαρος ναός, του ιδίου σταυροειδούς συνεπτυγμένου τύπου, όπως ο προαναφερθείς ναός του Χριστού, εξωτερικών διαστάσεων 7.20μ.x4,30 μ. Η μόνη διαφορά είναι ότι η κόγχη του Ιερού προβάλλει ορθογώνια. Η επικάλυψη των στεγών και του τρούλου είναι και εδώ με σχιστολιθικές πλάκες. Ο ναός της Παναγίας μπορεί να χρονολογηθεί νωρίτερα από τους άλλους, δηλαδή στα μέσα του 17ου αι. Στη χρονολόγηση αυτή συνηγορεί και ο ζωγραφικός διάκοσμος, αν και επιζωγραφισμένος, μέρη του οποίου σώζονται στον τρούλο και στο Ιερό, όπως ο Παντοκράτορας περιστοιχιζόμενος από δύο Αρχαγγέλους, η Θεοτόκος και ο Πρόδρομος -στην β” ζώνη του τρούλου- πλαισιωμένοι από αγγέλους, οι δώδεκα Προφήτες στο τύμπανο, οι τέσσερις Ευαγγελιστές στα σφαιρικά τρίγωνα και το Όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας στην Πρόθεση.
Από το ξύλινο τέμπλο του ναού αξιόλογες είναι δύο εικόνες:
1. Σκαφωτή εικόνα του Ιησού Χριστού στον τύπο του Παντοκράτορα και 2. Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Έχει επιζωγραφίσεις. Αξιόλογο και το βημόθυρο που στο κατώτερο τμήμα του εικονίζονται οι μορφές του Ευαγγελισμού, ενώ στο ανώτερο οι προφητάνακτες. Στο ναό φυλάσσεται εικόνα φορητή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου καλής διατήρησης. Δίπλα στο ναό υπάρχει πηγή με καλό νερό και η τοποθεσία είναι τέτοια που δεν μπόρεσαν να ανακαλύψουν οι πειρατές. Ήταν το σπουδαιότερο και μεγαλύτερο μοναστικό κέντρο του νησιού.

Ξωκκλήσια στα ερημονήσια του Θαλασσίου Πάρκου

Γιούρα

Στο νησί Γιούρα Αλοννήσου ευρίσκεται ο Ιερός Ναός Παναγίας Γιουρίτισσας (Ευαγγελίστριας). Ναός μικρών διαστάσεων, στον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς, είναι επιχρισμένος εσωτερικά και εξωτερικά. Η είσοδος βρίσκεται δυτικά. Από την ύπαρξη κίονα δυτικά του ναού συμπεραίνεται ότι ο ναός είχε στοά στα δυτικά. Στο εσωτερικό του ναού διατηρείται ξυλόγλυπτο τέμπλο. Στην κορυφή υπάρχει Σταυρός και λυπηρά με βάση δρακόντων, και σε τοξύλλια εικονίζονται ανά έξι οι Απόστολοι. Από τις δεσποτικές εικόνες αναφέρονται: α) η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα στον τύπο της Οδηγήτριας – σκαφωτή εικόνα, β) ο Ιησούς Χριστός στον τύπο του Παντοκράτορα, σκαφωτή εικόνα και γ) ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στο ναό φυλάσσονται εικόνες του 18ου αι. μ.Χ.: Άγιος Τρύφων, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, σκαφωτή εικόνα Η εις Άδου Κάθοδος, σκαφωτή εικόνα Οι Άγιοι Ανάργυροι, σκαφωτή εικόνα οι Άγιοι Ονούφριος και Ιωασάφ, οι Τρεις Ιεράρχες και ο Ιησούς Χριστός «Ο Παντοκράτωρ». Γύρω από το ναό υπάρχουν ίχνη κελιών, στάβλων, δεξαμενών και υπήρχαν έντεκα μοναχοί. Η παράδοση λέει ότι ή σφάχτηκαν από πειρατές ή κάηκαν από κεραυνό. Χαρακτηριστικό είναι ότι για να χτιστεί η εκκλησία χρησιμοποιήθηκαν σταλακτίτες από τη γειτονική σπηλιά. Εδώ φιλοξενήθηκε και έζησε ο Ιερόθεος Μωραίτης (1686-1745) ένας σοφός γέροντας που η εκκλησία τον τίμησε σαν Άγιο Ιερόθεο ο Ιβηρίτης ο εκ Καλαμών. Πέθανε και τάφηκε στα Γιούρα. Οι μελέτες του καταστράφηκαν και η Μονή διαλύθηκε πριν το 1840. Το 1838 τα Γιούρα περιήλθαν στο εκκλησιαστικό ταμείο.

Κυρά Παναγιά

Στην Κυρά Παναγιά ευρίσκεται το Μοναστήρι της Κυρά Παναγιάς, μετόχι της Μονής της Μεγίστης Λαύρας του Άθω. Χτίστηκε τον 16ο αιώνα. Έπαιξε ηγετικό ρόλο σαν πρωτομονάστηρο και έγινε αυτόνομο. Οι γύρω κάμποι καλλιεργήθηκαν, φυτεύτηκαν πολλές ελιές, είχε δικό του λιοτρίβι, αλευρόμυλο, αποθήκες και δωμάτια για τους φιλοξενούμενους. Έχει χτιστεί σαν οχυρό όπως τα Αγιορείτικα μοναστήρια. Οι πόρτες του ήταν πάντα ανοιχτές για τους περαστικούς. Το τεράστιο μοναστήρι έπαιξε μεγάλο ρόλο στην αγροτική οικονομία του νησιού. Το Πάσχα και το Δεκαπενταύγουστο γίνονταν μεγαλόπρεπα πανηγύρια. Σήμερα το μοναστήρι έχει συντηρηθεί πρόσφατα αλλά τα βιβλία και οι παλιές εικόνες έχουν μεταφερθεί στη Μεγίστη Λαύρα για καλύτερη φύλαξη. Στο μυχό του Αγίου Πέτρου Κυρά Παναγιά Πελαγοννήσου Αλοννήσου ευρίσκονται λείψανα παλαιοχριστιανικού κτίσματος. Πρόκειται, για ερείπια μικρής τρίκλιτης βασιλικής, της οποίας ο νάρθηκας και το μεγαλύτερο τμήμα του δυτικού τοίχου έχουν καταστραφεί από τη θάλασσα. Το μήκος του κυρίως ναού είναι 11μ., το πλάτος του κεντρικού κλίτους 4 μ. και των πλαγίων 2,20 μ. Προς την ανατολή απολήγει σε πεταλοειδή κόγχη χορδής 3,70μ. και ακτίνας 2.35μ. Εξωτερικά η κόγχη έχει τρεις πεσσούς αντιστήριξης. Η τοιχοποιία είναι από αργολιθοδομή και οι τοίχοι έχουν πάχος 0.65 μ. Εντός της βασιλικής και στη γύρω περιοχή υπάρχουν διάσπαρτα θραύσματα οπτόπλινθων, κεράμων στρωτήρων και καλυπτήρων, και παλαιοχριστιανικά όστρακα.

Παππούς

Στη βραχονησίδα Παππούς Αλοννήσου στο κέντρο περίπου ευρίσκεται ο Ι.Ν. Ευαγγελίστριας. Είναι ναός μικρών διαστάσεων. Τοιχοποιία από πωρόλιθο. Ανήκει στον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς με νάρθηκα στα δυτικά, ο οποίος καλύπτεται με δίρριχτη στέγη από πλάκες σχιστόλιθου. Βόρεια του ναού εξωτερικά υπάρχουν 3 στόμια πηγαδιών. Ακόμη ένα υπάρχει νοτιοδυτικά του ναού καθώς και κάτω από το δάπεδο του ναού. Το δάπεδο στρωμένο με πλίνθους. Η είσοδος στο ναό από τη νότια πλευρά του νάρθηκα. Στο εσωτερικό, στο βόρειο αψίδωμα, σώζονται οι χρονολογίες 1668 και 1892 χαραγμένες σε λιθανάγλυφη πλάκα.

Πελαγονήσι

Στο νησί Πελαγοννήσι της περιοχής Αλοννήσου ανασύρθηκε στα 1970 από το βυθό ναυάγιο βυζαντινού πλοίου του οποίου το φορτίο αποτελούνταν κυρίως από είδη κεραμικής. Εξαιρετικής ποιότητας είναι τα πινάκια, που η εσωτερική τους επιφάνεια κοσμούνταν με ποικίλες παραστάσεις γεωμετρικές, καθώς και από το ζωικό και θαλάσσιο βασίλειο. Τα περισσότερα πινάκια είναι εγχάρακτα εφυαλωμένα, χρησιμοποιούνται όμως και άλλες τεχνικές, όπως η επιπεδόγλυφη τεχνική, η γραπτή-χαρακτή και η αποκλειστικά γραπτή. Ο χρόνος κατασκευής των αγγείων -που διακόσμηση τους είναι έργο τριών ή τεσσάρων αγγειογράφων-μπορεί με μεγάλη πιθανότητα να τοποθετηθεί μέσα στον 12ο αι., όπως δείχνουν οι συγκρίσεις με παρόμοια έργα άλλων περιοχών.