Γενικές Πληροφορίες για το Νομό Φωκίδας
Ο νομός Φωκίδας βρίσκεται στην καρδιά της Ρούμελης και συνορεύει με τη Βοιωτία ανατολικά, τη Φθιώτιδα βόρεια και την Αιτωλοακαρνανία δυτικά. Στα νότια βρέχεται από τον Κορινθιακό κόλπο. Είναι από τους πιο ορεινούς νομούς της Ελλάδας με εναλλασσόμενο γεωμορφολογικό τοπίο, αφού περιλαμβάνει τέσσερα από τα υψηλότερα βουνά της χώρας, τη Γκιώνα, τον Παρνασσό, τα Βαρδούσια και την Οίτη, με πετρώδες, αλλά και πολλές φορές κατάφυτο τοπίο, ενώ ταυτόχρονα διαθέτει την Λίμνη του Μόρνου από την οποία υδροδοτείται η Αθήνα και το Κρισσαίο Πεδίο, ίσως την μεγαλύτερη έκταση με ελιές που υπάρχει σήμερα.
Ιστορία
Προϊστορικοί κάτοικοι της Φωκίδας ήταν οι Πελασγοί ενώ αργότερα ήρθαν σε αυτή οι Αιολείς και τελευταίοι οι Δωριείς. Η ανάμειξη όλων αυτών είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία της Ελληνικής φυλής των Φωκιέων. Η Φωκίδα, σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία και κατά την επικρατέστερη άποψη, πήρε το όνομά της από τον Φώκο, γιο του Ορτυνίωνα, που ήταν ο αρχηγός των Δωριέων Κορινθίων που κυρίευσαν την περιοχή και μετονομάστηκαν σε Φωκείς. Ήταν διάσημη για το σημαντικότερο μαντείο της αρχαιότητας, το Μαντείο των Δελφών που βρισκόταν στον «ομφαλό της γης», τους Δελφούς. Στην αρχαιότητα η Φωκίδα ήταν μεγαλύτερη από τη σημερινή. Τα σύνορά της ήταν ανατολικότερα και εκτεινόταν μέχρι το σημερινό Στείρι, ενω συμπεριλάμβανε και την Οζολία Λοκρίδα. Οι σπουδαιότερες πόλεις της Φωκίδας ήταν οι Δελφοί, η Κίρρα, η Ναύπακτος, το Χρισσό, η Ελάτεια, η Άμφισσα, η Μυωνία (σημερινή Αγία Ευθυμία), η Υάμπολη, η Δαυλίδα (σημερινή Δαύλεια), το Χάλαιον, η Οιάνθεια (σημερινό Γαλαξίδι), ο Φύσκος (σημερινό Μαλανδρίνο) ο Τολοφώνας και το Ευπάλιον.
Η πρώτη αναφορά των Φωκέων στην ιστορία γίνεται από τον Όμηρο, που αναφέρει εννέα συνολικά Φωκικές πόλεις που έλαβαν μέρος στην Τρωική Εκστρατεία. Τα επόμενα χρόνια στην περιοχή της Φωκίδας εγκαταστάθηκαν Δωριείς οι οποίοι αφομοιώθηκαν σταδιακά από τον ντόπιο πληθυσμό, διαμορφώνοντας το φύλο των Φωκέων. Από τον 8ο αιώνα, όταν πλέον επικράτησε η λατρεία του Απόλλωνα, το ιερό των Δελφών απέκτησε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ενώ η επιρροή του εξαπλώθηκε σταδιακά σε ένα μεγάλο τμήμα του ευρύτερου χώρου της ανατολικής Μεσογείου. Σημαντικός αριθμός αφιερωμάτων που βρέθηκαν στους Δελφούς, προέρχεται ακόμα και από περιοχές της Συρίας και της Αρμενίας, γεγονός που μαρτυρά την έκταση της επιρροής του ιερού. Λόγω του μεγάλου κύρους του μαντείου, οι ελληνικές πόλεις κατέφευγαν σ’ αυτό για να βοηθηθούν στη λήψη σημαντικών αποφάσεων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του αποικισμού, όπου οι μητροπόλεις κατέφευγαν στο μαντείο για να το συμβουλευτούν, για την επιλογή κατάλληλης θέσης για την ίδρυση αποικίας. Το ιερό των Δελφών έγινε σταδιακά κέντρο της σημαντικότερης Αμφικτυονίας του αρχαίου ελληνικού κόσμου, Η Αμφικτυονία αυτή που έγινε γνωστή ως Δελφική Αμφικτυονία, ήταν μία ομοσπονδιακή ένωση δώδεκα φυλών με θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα.
Οι Φωκείς ξεπρόβαλαν στην πολεμική ιστορία κυρίως κατά την διάρκεια του Πρώτου Ιερού Πολέμου. Η αφορμή για το ξέσπασμα αυτού του πολέμου ήταν πως οι κάτοικοι της Κίρρας εκμεταλλεύονταν τους προσκυνητές του μαντείου των Δελφών. Η Δελφική Αμφικτυονία, της οποίας τότε ηγούνταν οι Θεσσαλοί, ήθελε να αποκτήσει τον έλεγχο του μαντείου και έτσι το 595 π.Χ. περίπου ξέσπασε πόλεμος μεταξύ της Δελφικής Αμφικτυονίας και των Φωκέων ο οποίος είχε διάρκεια δέκα χρόνια και τελείωσε με ήττα των τελευταίων. Μετά τον πόλεμο οι Φωκείς υποδουλώθηκαν στους Θεσσαλούς. και λίγο μετά, πιθανόν το 590π.Χ., αποφάσισαν να δημιουργήσουν την Φωκική συμπολιτεία για να αντιμετωπίσουν τους επικυριαρχούς τους Θεσσαλούς. Η υποδούλωση στους Θεσσαλούς ενίσχυσε τους δεσμούς μεταξύ των Φωκικών πόλεων οι οποίες κατάφεραν τελικά να απελευθερωθούν το 571 π.Χ. όταν οι Θεσσαλοί ηττήθηκαν από τους Βοιωτούς και αναγκάστηκαν να αποσυρθούν και από την Φωκίδα. Το 510 π.Χ. αντιμετώπισαν νικηφόρα τον Θεσσαλικό στρατό στην μάχη της Υάμπολης και διατήρησαν την ανεξαρτησία τους. Μετά την μάχη αυτή, οι Φωκείς δεν απειλήθηκαν ξανά από τους βόρειους γείτονές τους.
Οι Φωκείς ήταν οι μόνοι από τις κεντρικές και βόρειες ελληνικές χώρες που δεν πήγαν με το μέρος των Περσών όταν ο Ξέρξης, εκστράτευσε εναντίον της Ελλάδας. Συμμετείχαν με αξιόλογο στράτευμα στην μάχη των Θερμοπυλών. Μετά την ήττα των Ελλήνων στις Θερμοπύλες ο περσικός στρατός διέσχισε την Φωκίδα προκαλώντας τεράστιες καταστροφές στις Φωκικές πόλεις. Οι πόλεις της Φωκίδας όμως που παρέμεναν ελεύθερες συνέχισαν να βοηθούν τον ελληνικό στρατό.
Τα χρόνια που ακολούθησαν τους περσικούς πολέμους οι Φωκείς λόγω της στάσης τους να εναντιωθούν στους Πέρσες βρέθηκαν να έχουν αναβαθμισμένο ρόλο στα γεγονότα της αρχαίας Ελλάδας. Το 457 π.Χ. οι Αθηναίοι τους παρέδωσαν το μαντείο των Δελφών, γεγονός που προκάλεσε την επέμβαση της Σπάρτης με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ο Δεύτερος Ιερός Πόλεμος. Οι Φωκείς μετά το τέλος του πολέμου διατήρησαν τον έλεγχο του μαντείου μέχρι την Νικίειο Ειρήνη το 421 π.Χ. οπότε και ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο. Κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα όταν κυριάρχησε στον ελλαδικό χώρο η Θήβα η Φωκίδα υποχρεώθηκε να συμμετάσχει στην συμμαχία της Θήβας. Η άρνηση των Φωκέων να στείλουν στρατό να βοηθήσει την Θήβα κατά την εκστρατεία των Θηβαίων στην Πελοπόννησο έστρεψε την τελευταία εναντίον τους. Η Θήβα για να τιμωρήσει τους Φωκείς τους κατηγόρησε στο Αμφικτυονικό συνέδριο πως είχαν καλλιεργήσει μέρος των ιερών κτημάτων των Δελφών. Το Αμφικτυονικό συνέδριο αποφάσισε να τους επιβάλλει βαρύ πρόστιμο το οποίο οι Φωκείς αδυνατούσαν να πληρώσουν. Οι Φωκείς τότε αποφάσισαν να αντιδράσουν στην απόφαση. Εξέλεξαν στρατηγό τον Φιλόμηλο και με την βοήθεια της Σπάρτης έφτιαξαν έναν στρατό 5.000 αντρών με τον οποίο κατέλαβαν το μαντείο των Δελφών και προσπάθησαν να ακυρώσουν την απόφαση. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την αφορμή του Τρίτου Ιερού Πολέμου στον οποίο ηττήθηκαν. Τελικά το 346 π.Χ. οι Φωκείς αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Η ποινή που τους επιβλήθηκε ήταν πολύ σκληρή καθώς υποχρεώθηκαν να πληρώνουν 60 τάλαντα ετησίως για να ξεπληρώσουν τους θησαυρούς που αφαίρεσαν από τους Δελφούς ενώ τους αφαιρέθηκαν και οι δύο ψήφοι που είχαν στο Αμφικτυονικό συνέδριο οι οποίοι δόθηκαν στους Μακεδόνες. Κατά την διάρκεια του Τέταρτου Ιερού Πολέμου που ξέσπασε έξι χρόνια μετά οι Φωκικές πόλεις που αναμίχθηκαν καταστράφηκαν από το Μακεδονικό στρατό. Στη συνέχεια η Φωκίδα παρήκμασε. Από το 301 π.Χ. οι Φωκείς συμμάχησαν με την Αιτωλική Συμπολιτεία που απέκτησε τον έλεγχο του μαντείου των Δελφών σε αυτό το διάστημα, ενώ κατάφερε να αντιμετωπίσει μαζί με τους Θεσσαλούς τη γαλατική επιδρομή του 279 π.Χ.
Η περιοχή της Φωκίδας είχε μέγιστη συνεισφορά στην Επανάσταση του 1821, αντιστρόφως ανάλογη του μικρού μεγέθους της, με την ανάδειξη αγωνιστών όπως ο Σαλώνων Ησαΐας, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Πανουργιάς, ο Γιάννης Δυοβουνιώτης, ο Τράκας, ο Γιάννης Γκούρας, ο Μητρόπουλος, ο Στρατηγός Γιάννης Μακρυγιάννης και άλλοι. Οι επέτειοι της κατάληψης του Κάστρου της των Σαλώνων από τους Έλληνες (10 Απριλίου 1821) καθώς και της Ναυμαχίας της Αγκάλης (17 Σεπτεμβρίου 1827) εορτάζονται με κάθε επισημότητα κάθε χρόνο από τους κατοίκους της Άμφισσας και της Ιτέας αντίστοιχα.
Στα χρόνια της κατοχής από τους Ιταλούς και Γερμανούς, η Φωκίδα πρωταγωνίστησε στην Αντίσταση εναντίον των δυνάμεων του Άξονα. Η περιοχή δοκιμάστηκε άσχημα και υπήρξαν καταστροφές (κάψιμο χωριών, εκτελέσεις) όπως αυτές που έγιναν σε Αγία Ευθυμία, Βουνιχώρα, Σεγδίτσα, Επτάλοφο, Καλοσκοπή, Καρούτες, Λιλαία και Μαυρολιθάρι. Το οργανωμένο αντάρτικο όμως στα βουνά είχε νικηφόρες μάχες εναντίον των κατακτητών με αποκορύφωμα την Μάχη στις Καρούτες. Η περιοχή, δοκιμάστηκε και στον Εμφύλιο Πόλεμο με πολλές απώλειες για τους κατοίκους της.
Τοπικά έθιμα και εκδηλώσεις
Αλευρομουτζούρωμα στο Γαλαξίδι
Το Αλευρομουτζούρωμα στο Γαλαξίδι αποτελεί σημαντικό έθιμο για την περιοχή. Άτομα από όλη την Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό συρρέουν στο Γαλαξίδι κάθε Καθαρά Δευτέρα με σκοπό να συμμετάσχουν σε ένα από τα πιο ανατρεπτικά και γεμάτα ενέργεια έθιμα της Αποκριάς. Η αδρεναλίνη να ανεβαίνει στα ύψη, όλοι οι συμμετέχοντες ξεχύνονται με αυτοσχέδια άρματα ή πεζή στο Λιμάνι της ναυτοπολιτείας και ο «πόλεμος» αρχίζει. Τόνοι από αλεύρι και φούμο εκτοξεύονται προς κάθε κατεύθυνση και όλοι βάφονται στα χρώματα του παιχνιδιού. Το αλεύρι διανέμεται δωρεάν από το Δήμο. Οι λιγότερο τολμηροί μπορούν να το απολαύσουν από την απέναντι πλευρά του λιμανιού ασφαλείς.
Θεοφάνια στην Ιτέα
Κάθε 6 Γενάρη, ανήμερα των Φώτων, πλήθος κόσμου από την Φωκίδα και τις γύρω περιοχές συγκεντρώνεται στην Ιτέα όπου τα Θεοφάνια γιορτάζονται μεγαλοπρεπώς. Θαρραλέοι κολυμβητές βουτούν στα παγωμένα νερά της Ιτέας, με σκοπό να πιάσουν το σταυρό, ενώ πλήθος κόσμου από όλη τη Φωκίδα και την γύρω περιοχή κατακλύζει το λιμάνι της Ιτέας. Ακολουθεί περιφορά του Σταυρού από τους ιερείς, το νικητή αλλά και τους υπόλοιπους κολυμβητές, ενώ ο κόσμος γεμίζει τα μαγαζιά στο κέντρο της πόλης.
Το στοιχειό της Χάρμαινας στην Άμφισσα
Κάθε τελευταίο Σάββατο της Αποκριάς, τα πλήθη στρέφονται προς την Άμφισσα. Εκεί οι ντόπιοι οργανώνουν μία εκδήλωση βασισμένη σε έναν τοπικό θρύλο, τον μύθο της Λενιώς και του Κωνσταντή, δύο όμορφων ερωτευμένων νέων που ήθελαν να παντρευτούν. Ο Κωνσταντής ήταν βυρσοδέψης βιοπαλαιστής. Περιόδευε από πόλη σε πόλη και από χωριό σε χωριό για βδομάδες και οι παραγγελίες των δερμάτων ολοένα αυξανόταν. Όλες του οι προσπάθειες, δεν πήγανε στράφι και μετά από κάμποσο καιρό γύρισε στην Άμφισσα με ένα δαχτυλίδι για την αγαπημένη του. Έτρεξε ανυπόμονα στο σπίτι της Λενιώς για να τη ζητήσει από τον πατέρα της σε γάμο. Όταν έφτασε έμαθε από τους γείτονες και τον καρδιακό του φίλο Γιάννο, τον απρόσμενο θάνατο της αγαπημένης του. Η Λενιώ, είχε πάει στην Πηγή της Χάρμαινας, για να γεμίσει τη στάμνα της με δροσερό νερό και ξαφνικά, ένας κεραυνός τη χτύπησε και σωριάστηκε εκεί, στην πηγή τους, μ’ ένα φρεσκοκομμένο ματσάκι γιασεμί, να ανεμίζει στα μακριά μαλλιά της. Η λύπη και ο πόνος τρύπωσαν μέχρι τα μύχια της καρδιάς του Κωνσταντή και μη μπορώντας να αντέξει τον άδικο χαμό της αγαπημένης του, ράγισε η καρδιά του και αυτοκτόνησε πιστεύοντας ότι η ψυχή του θα ενωνόταν με την αγαπημένη του Λενιώ. Η θρησκεία όμως, δεν τον δέχτηκε στην αγκαλιά της και καταδικάστηκε να περιπλανιέται. Από τότε, ο Κωνσταντής στοίχειωσε και καταφεύγει στο λημέρι του, την Πηγή της Χάρμαινας. Μοιρολογεί για τα νιάτα που δεν έζησε, θρηνεί για την αγάπη που έχασε, προστατεύει τους βυρσοδέψες κι όταν κάποιος απ’ αυτούς είναι ετοιμοθάνατος, γυρνάει έξω από το σπίτι του και άρχιζε ένα αξιοθρήνητο ουρλιαχτό πόνου. Έτσι κάθε Σάββατο της Αποκριάς, το Στοιχείο της Χάρμαινας μαζί με τα άλλα (τα κακά) στοιχειά, βγαίνουν και παλεύουν στην Πλατεία Κεχαγιά συνοδευόμενα από τους κατοίκους της πόλης ντυμένους ως κουδουνάδες.