Γενικές Πληροφορίες για τη Νάξο

Η Νάξος είναι το μεγαλύτερο και πιο εύφορο νησί των Κυκλάδων και βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο τους. Πρωτεύουσα και λιμάνι είναι η Χώρα, όπου διαθέτει όλες τις ανέσεις μιας σύγχρονης πόλης. Διοικητικά υπάγεται στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου με δική της Περιφερειακή Ενότητα και Δήμο.

Ονομασία

Το όνομά του το νησί φέρεται να πήρε από τον «Νάξο», το θρυλικό ηγεμόνα των πρώτων αποίκων που ήταν Κάρες, φερόμενο ως γιο του Πολέμωνα ή κατ΄ άλλους ως γιο του Ενδυμίωνα ή τέλος γιο του Απόλλωνα και της νύμφης Ανακαλίδας. Άλλοι ιστορικοί ερευνητές και φιλόλογοι θεωρούν ότι το όνομα προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «νάξαι», που σημαίνει «θύσαι», που εκλήφθηκε έτσι από τις πλούσιες θυσίες που γίνονταν στη νήσο προς τιμή των θεών. Το όνομα Νάξος διατηρήθηκε στο διάβα των αιώνων μέχρι τους μέσους χρόνους, όπου έγινε Ναξία και ακολούθως Ναξιά και στη συνέχεια Αξιά (από κει και το όνομα των κατοίκων).

Επίσης η Νάξος φέρεται από τους μυθικούς χρόνους και με το όνομα Δία (από τον Όμηρο, Οδύσ λ325), καθώς και στον ομηρικό ύμνο προς τον Απόλλωνα, όπως και με τα κοσμητικά: Στρογγύλη, Μικρή Σικελία, Τραγία, Διονυσιάς, Καλλίπολις, Λιπαρά κλπ. από διάφορους συγγραφείς. Η πρώτη Κορινθιακή αποικία στη Σικελία ονομάστηκε Νάξος.

Μυθολογία

Ο Δίας, ο πατέρας «ανδρών τε Θεών» κατά τους αρχαίους Έλληνες, λέγεται ότι γεννήθηκε στην Κρήτη, στη σπηλιά Ιδαίον Άντρον (κατ’ άλλους στο Δικταίον Άντρον), αλλά μεγάλωσε στη Νάξο, και έτσι το ψηλότερο βουνό του νησιού πήρε το όνομά του (Ζευς ή, για τους ντόπιους, Ζας, 999 μέτρα).

Στη Νάξο εγκατέλειψε, σύμφωνα με το μύθο, ο Θησέας την Αριάδνη, η οποία τον είχε βοηθήσει προηγουμένως στην Κρήτη να σκοτώσει το Μινώταυρο με τον όρο να την πάρει μαζί του, την οποία στη συνέχεια πήρε σύζυγό του ο θεός Διόνυσος. Αναλυτικότερα, επιστρέφοντας ο Θησέας από την Κρήτη σταμάτησε στη Νάξο, που εκείνη την εποχή ονομαζόταν Δία, για ανεφοδιασμό. Μαζί του είχε και την Αριάδνη, την οποία όμως εγκατέλειψε στο νησί. Ο Διόνυσος είδε την κοιμισμένη Αριάδνη και την ερωτεύτηκε. Αφού την έκανε σύζυγό του, μια νύχτα την οδήγησε στο όρος της Νάξου Δρίον, απ’ όπου και ανέβηκαν μαζί στον Όλυμπο. Εκεί ο Δίας έκανε την Αριάδνη αθάνατη.

Αλλά και για το Δία αναφέρεται πως εδώ ανατράφηκε και ενηλικιώθηκε, όταν μεταφέρθηκε από την Κρήτη και ότι από εδώ εξόρμησε προκειμένου να καταλάβει τη βασιλεία των θεών. Μάλιστα, στο μονοπάτι προς την κορυφή του όρους Ζας είναι δυνατή η ανάγνωση επιγραφής σε βράχο με παραφθαρμένα γράμματα «Όρος Διός Μηλωσίου» (= Όρος του Δία, προστάτη των προβάτων). Στη Νάξο επίσης λατρευόταν και ο Απόλλωνας ο Τράγιος ή Τραγαίος, ενώ υπήρχε και αρχαίος ναός του Δηλίου Απόλλωνα έξω από την αρχαία πόλη, καθώς και τέμενος προς τιμήν του Εφιάλτη. Από τον περίφημο αρχαίο ναό του Διονύσου κανένα ίχνος δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα.

Άλλοι ναξιακοί μύθοι αναφέρονται στη σχέση του Διονύσου με την Αριάδνη, που τελικά απήγαγε στο όρος Δρίον και έλαβε σύζυγό του. Ακόμη αρχαία πηγή έξω από την πόλη της Νάξου φέρει το όνομα Αριάδνη. Στην ανατολική πλευρά του όρους Κόρωνος υπάρχει ένα μεγάλο σε μήκος περίεργο σπήλαιο, που ακόμη δεν έχει αξιοποιηθεί, με διπλή είσοδο, έναν μεγάλο προθάλαμο και που συνεχίζει σε μήκος, εντός του οποίου υπάρχουν ίχνη αρχαίας λατρείας, πιθανώς του ιερού της μιας των ναξίων νυμφών της Κορωνίδας, εκ της οποίας και το ομώνυμο χωριό. Κάτοικος της Νάξου ήταν και ο μυθικός Κηδαλίων που δίδαξε στον θεό Ήφαιστο την τέχνη της μεταλλουργίας. Σε όλη τη Νάξο σώζονται λείψανα αρχιτεκτονικά, καθώς και πολλά των ιστορικών χρόνων.

Ιστορία

Η σπουδαιότητα της Νάξου υπήρξε στη μακρά ιστορική διάρκεια, όχι απλά πρωταρχική αλλά διαμορφωτική στην ιστορική πορεία, όχι μόνο στον Κυκλαδικό αλλά και στον ευρύτερο Ελληνικό χώρο. Ήταν πάντα περίφημη για τη μεγάλη ποσότητα των εξαγομένων μαρμάρων της, για το σμυρίγλι, για το πλήθος των πηγών της, για τους κατάμεστους κήπους, για την ομορφιά των πεδιάδων της, για τους ελαιώνες, τους πορτοκαλεώνες, τους λεμονεώνες, για τα κίτρα της, για τ’ αμπέλια της και το ξακουστό κρασί της, για τη κτηνοτροφία της και τα τυριά της αλλά και για το αλάτι! Παράλληλα, επειδή η θάλασσα «απομονώνει» παρέμεινε γνήσια, ασυνήθιστη, διαφορετική, αυτάρκης. Ο Πίνδαρος αποκαλεί τη Νάξο «λιπαράν» κι ο Ηρόδοτος βεβαιώνει ότι η «Νάξος ευδαίμονη των νήσων προέφερε». Ο Αρχίλοχος ο Πάριος παρομοίαζε το κρασί της Νάξου με νέκταρ που έπιναν οι θεοί.
Ο κατ’ εξοχήν συνδεδεμένος με τη Νάξο θεός είναι ο Διόνυσος που ενσάρκωνε τις αγαθοποιούς δυνάμεις της φύσεως. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νάξο όπου παντρεύτηκε την Αριάδνη μετά την εγκατάλειψή της από το Θησέα. Ο γάμος με το θεό κι ο θάνατός της, που προοιώνιζε την ανάστασή της γιορταζόταν έντονα στο νησί γιατί σχετιζόταν με την ωρίμανση και την αναγέννηση της Φύσεως.
Η Νάξος κατοικήθηκε από την 4η χιλιετία π. Χ. μέχρι σήμερα αδιάκοπα. Η μελέτη των τοπωνυμίων βεβαιώνει ότι η Νάξος, αντίθετα από τα άλλα νησιά του Αιγαίου δεν ερημώθηκε ποτέ από κατοίκους, και ότι σ’ ΄όλες τις περιοχές του νησιού και στις παραλιακές και στα βουνά και στις κοιλάδες, από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα ζουν οι ίδιοι βασικά άνθρωποι, οι οποίοι βέβαια ανασυντάσσονται, έχοντας τη δύναμη να αφομοιώνουν τους ξένους, που κατά καιρούς, ειρηνικά ή με τη δύναμη των όπλων εγκαθίστανται στο νησί. Επομένως πάντα υπήρχε στο νησί μια οργάνωση σχετική με τους όρους παραγωγής και αναπαραγωγής της ζωής.
Αξίζει να θυμόμαστε κάποιες ονομασίες τόπων που αποτελούν αναμφισβήτητες μαρτυρίες για οικισμούς ή για λατρείες ηρώων ή θεών, που δεν ήταν δυνατόν να υπάρχουν σήμερα, αν κάποτε ερημωνόταν το νησί, αν χάνονταν οι κάτοικοί του και έπαιρναν τη θέση τους άλλοι.
Η υψηλότερη κορυφή της Νάξου ονομάζεται Μύτη του Ζα, φέρει δηλαδή το όνομα του πατέρα θεών και ανθρώπων για τους αρχαίους, και ίσως έτσι θα λεγόταν και στη αρχαιότητα, γιατί εκεί πάνω λατρευόταν τότε ο Δίας. Το δείχνει και η επιγραφή σε ακατέργαστο όγκο μαρμάρου στο μονοπάτι που οδηγεί στην κορυφή του βουνού – Ζευς Μηλώσιος – ο προστάτης των προβάτων δηλαδή – επιγραφή που καθορίζει τα όρια του τεμένους του αφιερωμένου στο μεγάλο θεό.
Στο βορειοανατολικό άκρο του νησιού, ένας όρμος ονομάζεται Απόλλωνας και φαίνεται ότι έτσι λεγόταν και στους αρχαίους χρόνους, γιατί κι εκεί βρέθηκε επιγραφή που καθορίζει τα όρια του τεμένους του αφιερωμένου στο θεό του φωτός. Ο Απόλλων συνδέθηκε ιδιαίτερα με τη Νάξο, λατρευόταν ως Τράγος, Ανθοκόμης ή Ποίμνιος.
Στα νοτιοανατολικά υπάρχει ο Πάνερμος, λιμάνι που με το ίδιο άρθρο και σχεδόν με τον ίδιο τύπο, Πάνορμος, αναφέρεται σε αρχαία επιγραφή. Παραλιακές τοποθεσίες ονομάζονται Ορκός και του Ορκού η Άμμος, επειδή χρησιμοποιούντο στην αρχαιότητα ως ολκοί, δηλαδή ως τόποι κατάλληλοι για την ανέλκυση πλοίων. Το χωριό Μέλανες αναφέρεται σε αρχαία επιγραφή ως Μέλαν και τα χωριά Χαλκεί και Κεραμεί στους αρχαίους χρόνους θα ήταν εργαστήρια χαλκέων και κεραμοποιών. Ο Αρσός στ’ Απεράθου, είναι ο αλσών, δασώδες δηλαδή τέμενος, αφιερωμένο σε θεότητες ή σε νύμφες. Πάλι στ’ Απεράθου, ο Δήμος, θέση που τα’ όνομά της μαρτυρά ότι εκεί στην αρχαιότητα υπήρξε αξιόλογος οικισμός και τ’ Αφικλή, δείχνει τον ιερό χώρο τον αφιερωμένο στον ήρωα Ιφικλέα, ομομήτριο αδελφό του Ηρακλή. Τέλος, το χωριό Σκαδό, σχετίζεται με τις ισχάδες, τα τόσο νόστιμα για τους αρχαίους σύκα.
Πρώτοι κάτοικοι της Νάξου θεωρούνται οι Θράκες. Την κατοίκησε πρώτος ο γιος του Βορέα Βούτης, που θέλοντας να βρει γυναίκες για τους συντρόφους του έφτασε στη Θεσσαλία, όπου κυνήγησε τις Βάκχες κι ανάμεσα σ’ άλλες έκλεψε την Κορωνίδα και την Ιφιμέδεια και τις έφερε στη Νάξο. Σύμφωνα με την παράδοση διακόσια χρόνια κυριάρχησαν οι Θράκες στο νησί. Τους διαδέχθηκαν οι Κάρες. Ήρθαν από τη Μ. Ασία έχοντας επικεφαλής το Νάξο, που επέβαλε το όνομά του στο νησί.
Στη Νάξο δημιουργήθηκε η πλαστική και, κατά πάσα πιθανότητα, η αρχιτεκτονική. Στα γλωσσικά ιδιώματα του νησιού, επιβιώνουν και χρησιμοποιούνται στοιχεία από την εποχή του Ομήρου.
Το Βυζάντιο στη Νάξο δεν τελειώνει με τη άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1204 από τις στρατιές της Δ’ Σταυροφορίας, την κατάκτηση των Κυκλάδων, το 1207, από τον Ενετό Μάρκο Σανούδο και την ίδρυση της λατινικής ηγεμονίας, με πρωτεύουσα τη Νάξο. Οι κάτοικοι, σ’ αυτή τη νέα αποικιακού τύπου κοινωνία, διατηρούν τις «συνήθειες» τους, που εκπορεύονται από τους νόμους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, κι εξελίσσονται σε συγκερασμό με τους νεοφερμένους από τη Δύση θεσμούς, για ν’ αποτελέσουν το περίφημο εθιμικό δίκαιο της νήσου. Παράλληλα, μέσα από την εκκλησιαστική παράδοσή τους οι κάτοικοι του νησιού συνεχίζουν το Βυζάντιο.
Το 1536-66 αρχίζει η περίοδος της Τουρκοκρατίας. Όμως Τούρκοι δεν εγκαταστάθηκαν, πλην ελαχίστων, στο νησί: τους ενδιέφερε μόνο η είσπραξη των φόρων. Αλλά η λατινοκρατία θα κρατήσει μέχρι την Επανάσταση του 1821.
Ο ένας πολιτισμός πάνω στον άλλο. Κάθε νέος πολιτισμός, στη προσπάθειά του να επικρατήσει γκρεμίζοντας τον προηγούμενο, χρησιμοποιεί υλικά του, δανείζεται στοιχεία του, υιοθετεί νοοτροπίες του. Κι έτσι κάθε πολιτισμός συνεχίζει να υπάρχει μέχρι σήμερα. Η Νάξος αποτελεί απτό παράδειγμα.

Τοπικά προϊόντα

Η γραβιέρα Νάξου ΠΟΠ είναι το πιο γνωστό τυρί του νησιού και ένα από τα ελάχιστα ελληνικά ΠΟΠ τυριά από αγελαδινό γάλα.
Το αρσενικό κεφαλοτύρι παρασκευάζεται από κατσικοπρόβειο γάλα κυρίως εκ των ορεινών χωριών, που συλλέγεται συνήθως στις στάνες ή μέσα στους μητάτους.
Το λαδότυρο (Νάξου) είναι το αρσενικό τυρί που δημιουργείται αν τοποθετηθεί στη συνέχεια της παρασκευής του σε δοχείο με ελαιόλαδο για χρονικό διάστημα περισσότερο των τριών μηνών. Πρόκειται για πικάντικο τυρί που συνοδεύεται με ρακί ασφαλώς τοπική.
Η γλυκιά μυζήθρα (Νάξου) παρασκευάζεται και αυτή από κατσικοπρόβειο γάλα.
Το ανθότυρο είναι μετασχηματισμένη μυζήθρα που έχει μείνει για φύλαξη περισσότερο από ένα χρόνο. Πρόκειται για προϊόν που εμφανίζεται ελαφρά αλατισμένο στερούμενο λιπαρών.
Το ξινόγαλα ή ξινόγαλο παρασκευάζεται από ανόθευτο κρύο κατσικίσιο γάλα με τη προσθήκη πυτιάς το οποίο στη συνέχεια αν στραγγιστεί δημιουργείται η ξινομυζήθρα.
Το ξινότυρο είναι ο μετασχηματισμός της ξινομυζήθρας μετά από το στέγνωμά της για μερικές εβδομάδες πάνω σε τάβλες.
Διάφορα κηπευτικά όπως η γνωστή πατάτα της Νάξου και το κρεμμύδι καθώς και διάφορα εσπεριδοειδή και ελιές.
Λικέρ κίτρου Νάξου, σήμα κατατεθέν του νησιού, κυκλοφορεί σκέτο ή σε δύο χρώματα, πράσινο με χλωροφύλλη και κίτρινο με κίτρο.
Γλυκά κουταλιού (σταφύλι, βύσσινο, κεράσι, νεράντζι, περγαμόντο, σύκο, καρυδάκι κ.ά.

Κουζίνα

Η Ναξιώτικη κουζίνα ξεχωρίζει για την αυθεντικότητα και τη νοστιμιά της. Είναι μια κουζίνα που ευωδιάζει αρώματα της γης και της θάλασσας, που είναι γεμάτη προϊόντα με γεύση μοναδική, ιδανική βάση για φαγητά πρωτότυπα, γευστικά και υγιεινά.

Η Ναξιώτικη κουζίνα κουβαλάει το απόσταγμα πολλών διαφορετικών στοιχείων ενός πλούσιου και μακραίωνου πολιτισμού.

Στοιχείων λιτών και ανεπιτήδευτων, όπως είναι ακριβώς και η γη που τον δημιούργησε. Με γεύσεις, χρώματα και μυρωδιές, όπως της ελιάς, του σταφυλιού, του θυμαριού και του κίτρου.

Η λιτότητα των μέσων των παλαιοτέρων εποχών αποτυπώθηκε σε πολλά και ευφάνταστα πιάτα, κατασκευασμένα από ντόπια υλικά και αγνά προϊόντα που, σε πείσμα του χρόνου ενθουσιάζουν και τους πιο απαιτητικούς.

Το κυριότερο, όμως, είναι ότι η ισορροπία των γεύσεων και η αγνότητα των συστατικών της ναξιώτικης διατροφής, την έχουν καταστήσει ιδανική για την υγεία και τη μακροζωία, όπως εξάλλου και την μεσογειακή διατροφή, μέρος της οποίας αποτελεί.

Μεταλλεύματα

Στη Νάξο, στα σπλάχνα του βουνού Αμμόμαξη, ανάμεσα στα χωριά Κόρωνος και Απείρανθος βρίσκεται η περιοχή με τα ελάχιστα στον κόσμο και μοναδικά στην Ελλάδα ορυχεία σμύριδας (το κοινώς λεγόμενο «σμυρίγλι»), ενώ γνωστά ήδη από την αρχαιότητα είναι ακόμα τα μάρμαρα και ο γρανίτης που προέρχονται από το νησί.

Πηγές: Δήμος Νάξου, Βικιπαίδεια