Το γεωγραφικό ανάγλυφο του νησιού χαρακτηρίζεται από μικρούς λόφους και αναρίθμητους κολπίσκους με μεγαλύτερο τον κόλπο του Λακιού που είναι το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι στην ανατολική μεσόγειο, για αυτό τον λόγο άλλωστε οι Ιταλοί το 1932 δημιούργησαν εκεί τον κύριο ναύσταθμό τους στα Δωδεκάνησα. Άλλοι μεγάλοι όρμοι είναι των Αλίντων, της Γούρνας, του Βρωμόλιθου, ο κόλπος στο Παρθένι και το Μπλεφούτι και το Παντέλι. Το μεγαλύτερο υψόμετρο βρίσκεται στο Κλειδί (γύρω στα 300 μ περίπου), άλλα βουνά στη Λέρο είναι η Σκουμπάρδα και το Διαπόρι στα νότια και το Απιτίκι στα ανατολικά.

Το νησί της Λέρου είναι καταπράσινο και στο εσωτερικό υπάρχει αγροτική παραγωγή, υπάρχουν αμέτρητα αμπέλια, συκιές, φραγκοσυκιές, Γκαβάφες (που βρίσκονται μόνο στη Λέρο), καλλιέργειες με οπορωλαχανικά και πολλοί δρόμοι σκεπάζονται από ευκαλύπτους και πεύκα. Στις παραλίες άφθονα είναι τα αρμυρίκια που προσφέρουν σκιά στους παραθεριστές. Υπάρχει μάλιστα ένα μικρό ποτάμι που ξεκινά από το ύψωμα Ημεροβίγλι και βγαίνει στον κόλπο της Γούρνας.

Αρχαιότητα

Πρώτοι κάτοικοι της Λέρου αναφέρεται ότι ήταν Κάρες και Λέλεγες και ο ‘Ομηρος την συμπεριλαμβάνει μεταξύ των νησιών του Αιγαίου που συμμετείχαν με ναυτική δύναμη στον Τρωϊκό πόλεμο. Ο Θουκυδίδης επισήμανε την ιδιαίτερη σημασία των κόλπων και των λιμανιών της Λέρου κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431 – 404 π.Χ.), στον οποίο η Λέρος υποστήριζε τους Αθηναίους. Η λήξη του πολέμου σήμανε και την έναρξη της κυριαρχίας της Λέρου από τους Σπαρτιάτες. Στο νησί επίσης, βρίσκεται το γνωστό ιερό της Θεάς Αρτέμιδος. Ακολούθησε την πορεία των υπόλοιπων Δωδεκανήσων κατά τα αλεξανδρινά, ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια. Έπειτα από τη διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα, διοικούταν από την Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα του Βυζαντίου. Στη νησίδα Φαρμάκω, ανατολικά της Λέρου, ο Ιούλιος Καίσαρας είχε αιχμαλωτιστεί από ντόπιους πειρατές για 40 περίπου μέρες.

Βενετσιάνικη και Οθωμανική Περίοδος

Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, το νησί ενσωματώθηκε στο Θέμα της Σάμου. Κατά το δέκατο τρίτο αιώνα, το νησί καταλήφθηκε από τους Γενουάτες και ύστερα από τους Ενετούς. Το 1309, οι Ιωαννίτες Ιππότες, κυρίευσαν και οχύρωσαν τη Λέρο. Το 1505, ο Οθωμανός ναύαρχος Κεμάλ Ρέις με τρεις γαλέρες και δεκαεπτά θωρηκτά πολιόρκησε το κάστρο, αλλά δεν κατόρθωσε να το καταλάβει. Το εγχείρημα επαναλήφθηκε το 1508 με περισσότερα πλοία, με το ίδιο ανεπιτυχές αποτέλεσμα. Ο θρύλος λέει πως εκείνη τη φορά το νησί σώθηκε από τον ένα και μοναδικό επιζόντα ιππότη. Ήταν μόλις 18 ετών. Έντυσε γυναίκες και παιδιά με τις πανοπλίες των νεκρών ιπποτών, ξεγελώντας έτσι τους Οθωμανούς πως η φρουρά της Λέρου ήταν ακόμα δυνατή. Τελικά, στις 24 Δεκεμβρίου του 1522, ακολουθώντας την πολιορκία της Ρόδου, υπογράφτηκε συνθήκη μεταξύ του Σουλτάνου Σουλεϊμάν και του Μεγάλου Άρχοντα των Ιπποτών Φίλιππου Βιλιέρου Ντε Λ’Ισλ-Αδάμ και η Λέρος, μαζί με όλες τις κτήσεις του Τάγματος στο Αιγαίο, πέρασε σε Οθωμανικά χέρια. Κατά την Οθωμανική κυριαρχία, η Λέρος απήλαυσε, μαζί με άλλα νησιά, ένα προνομιούχο καθεστώς μερικής αυτονομίας, έχοντας έτσι τη δική της διοίκηση. Το 1648 και κατά τη διάρκεια του πέμπτου Βενετοτουρκικού πολέμου, ήταν υπό τη διοίκηση του Βενετού ναυάρχου Λεονάρδου Φώσκολου και των ανδρών του που αποβιβάστηκαν στο νησί. Το 1824, μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, για τρία χρόνια το νησί απελευθερώθηκε και έγινε σημαντική βάση εφοδιασμού του Ελληνικού Ναυτικού. Είχε ως διοικητή Έλληνα Έπαρχο και υπαγόταν στη δικαιοδοσία της Προσωρινής Επιτροπής των Ανατολικών Σποράδων.

Η επιστολή της Δημογεροντίας Λέρου προς τους Υδραίους

Η Λέρος το 1821 είχε τη δική της συνεισφορά στον αγώνα. Αξιοσημείωτη είναι η επιστολή της Δημογεροντίας Λέρου προς την Επαναστατική Κυβέρνηση, στην Ύδρα, στις 8 Μαίου 1821, στην οποία δήλωναν απερίφραστα το σύνθημα του απελευθερωτικού αγώνα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ή ΘΑΝΑΤΟΣ». Το Μάιο του 1821, οι πρόκριτοι της Λέρου, θέλοντας να έχουν άμεση αντίληψη των πραγμάτων, στέλνουν στην Ύδρα δύο άνδρες από τη Λέρο, το Μανώλη Ρεπαπή και Μανώλη Χρήστου, οι οποίοι κομίζουν μία επιστολή, απευθυνόμενη προς τους «Άρχοντας και ηγεμόνας του Έθνους» . Στην αρχή αναφέρουν την ατμόσφαιρα ικανοποίησης και χαράς που επικρατεί στο νησί, όταν φτάνει η είδηση με τις επιστολές του Αλέξανδρου Υψηλάντη, για την έναρξη της Επανάστασης, προς αποτίναξη του βαρβαρικού ζυγού: «Προς τους άρχοντας και ηγεμόνας του γένους, και της των ορθοδόξων Ελλήνων κοινής ελευθερίας… Μεγίστην αγαλλίασιν και ανεκλάλητον χαράν επροξένησεν ημίν τοις εν τη νήσω Λέρω ταπεινοίς χριστιανοίς αυτή η αγαθή αγγελία της εκ του βαρβαρικού ζυγού ελευθερίας, την οποίαν πληροφορηθέντες δια των εκλάμπρων γραμμάτων του ευσεβεστάτου μπεϊζαντέ κυρίου Αλεξάνδρου Υψηλάντη, ευχαριστήριον ύμνον από ψυχής ανεπέμψαμεν τω ούτως ευδοκίσαντι αγίω Θεώ γενέσθαι…» Στη συνέχεια εκφράζουν την συμπαράταξή τους στον κοινό της ελευθερίας αγώνα, γι’ αυτό στέλνουν δυο εκπροσώπους τους Λεριούς, δηλώνοντας με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο την προθυμία τους ή να ελευθερωθούν ή να πεθάνουν: «Δια τούτο και ημείς, ως όντες μέρος της των λοιπών χριστιανών ομηγύρεως, εξεπίτηδες επέμψαμεν καΐκιον εδικόν μας και ανθρώπους δύο, από μέρους του κοινού μας, τον τε κυρ Μανώλην Ρεπαπή και τον κυρ Μανώλην Χρήστου, δια να έλθωσιν εις προσκύνησιν υμετέραν και να σας ειδοποιήσωσι δια ζώσης φωνής, ότι και ημείς άπαντες είμεθα πρόθυμοι δια την του γένους ελευθερίαν και απαλλαγήν να αποθάνωμεν…» Με τη Συνθήκη του Λονδίνου στις 3 Φεβρουαρίου του 1830, που όριζε τα σύνορα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, τα απελευθερωμένα νησιά των Ανατολικών Σποράδων δόθηκαν πίσω στην Τουρκία. Στο «Ημερολόγιο της Νομαρχίας του Αρχιπελάγους» του 1886, η Λέρος, μαζί με τα νησιά Πάτμος, Λειψοί και Φούρνοι, ανήκαν στην Τουρκία. Το διοικητικό συμβούλιο είχε αντιπροσώπους και από τις δύο πλευρές.

Ιταλική περίοδος

Το 1912, κατά τον Ιταλοτουρκικό Πόλεμο, οι Ιταλοί κατέλαβαν όλα τα Δωδεκάνησα εκτός από το Καστελλόριζο. Στις 12 Μαΐου του 1912, το νησί καταλήφθηκε από τους ναύτες του Ιταλικού Καταδρομικού «San Giorgio». Οι Έλληνες κάτοικοι των Δωδεκανήσων, με το Συνέδριο της Πάτμου (4 Ιουνίου 1912), κήρυξαν την αυτονομία τους ως «Πολιτεία του Αιγαίου», με σκοπό την ένωση με την Ελλάδα, αλλά με το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου οι προσπάθειες δεν καρποφόρησαν και οι Ιταλοί διατήρησαν τον έλεγχο των νησιών. Μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και αμέσως μετά την ανακωχή του Μούδρου ακολούθησε η Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων ή Συνδιάσκεψη Ειρήνης (1919). Στο υπόμνημα του Βενιζέλου (30-12-1918) προβλήθηκε η ελληνικότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και οι αρχές που διακήρυξε ο Αμερικανός Πρόεδρος Ουίλσον για ελευθερία και αυτοδιάθεση των λαών, καλώντας την Ιταλία να παραδώσει τα νησιά στην Ελλάδα. Μέσα σ’ εκείνο το ιδιαίτερα φορτισμένο διεθνές κλίμα, μια δυναμική ομάδα Δωδεκανησίων πατριωτών, παράλληλα με τις επίσημες ενέργειες της ελληνικής αντιπροσωπίας, φτάνει στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Είναι οι απεσταλμένοι της «Ένωσης Δωδεκανησίων Αθηνών» : Ο Σκεύος Ζερβός, ο Πάρης Ρούσσος, ο Μιχαήλ Βολωνάκης, ο Γεώργιος Αντωνίου, ενώ στο Προξενείο του Μάντσεστερ υπηρετούσε ο Λεριός Θεόδωρος Μοσχονάς. Η αποστολή τους ήταν, να πληροφορήσουν και ευαισθητοποιήσουν κυβερνητικούς παράγοντες και συνέδρους για τα δίκαια του Δωδεκανησιακού λαού. Για το σκοπό αυτό εργάστηκαν επίπονα το προηγούμενο διάστημα, συγγράφοντας και εκτυπώνοντας ενημερωτικά φυλλάδια, βιβλία και κάθε είδους έντυπο υλικό. Από το 1916 ως το 1918, οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν τη Λέρο ως ναυτική βάση. Με το σύμφωνο Βενιζέλου – Τιττόνι το νησί θα επέστρεφε στην Ελλάδα, μαζί με όλα τα Δωδεκάνησα, εκτός από τη Ρόδο, αλλά, έπειτα από την ελληνική ήττα στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο (1919-1922), οι Ιταλοί ακύρωσαν τη συμφωνία. Η Συνθήκη της Λωζάννης επιβεβαίωσε την ιταλική κτήση της Λέρου και των Δωδεκανήσων. Το νέο ιταλικό φασιστικό καθεστώς επιχείρησε ενεργά να «ιταλοποιήσει» τα Δωδεκάνησα κάνοντας την εκμάθηση της ιταλικής υποχρεωτική, δίνοντας κίνητρα στους ντόπιους να αποκτήσουν την ιταλική υπηκοότητα και καταργώντας ελληνικά ιδρύματα. Τη δεκαετία του ’30 οι ιταλικές αρχές έχτισαν την πόλη Portolago, σύμφωνα με τα κριτήρια του νέου μοντέλου ιταλικής πολεοδομίας. Σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της ιταλικής ορθολογιστικής αρχιτεκτονικής. Οι Έλληνες το ονόμασαν αργότερα Λακκί. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε ευρύς εποικισμός. Χαρακτηριστικά, το 1936 κατοικούσαν στο νησί περίπου 7500 Ιταλοί, γεγονός που καθιστούσε τη Λέρο ως το μοναδικό νησί των ιταλοκρατούμενων Δωδεκανήσων όπου ο ιταλικός πληθυσμός ξεπερνούσε το αντίστοιχο γηγενή.

Εγκατάσταση Μικρασιατών

Το Μάιο του 1914 καθώς οι διωγμοί στα απέναντι μικρασιατικά παράλια είχαν ενταθεί ενάντια στο ελληνικό στοιχείο, πολλοί Μικρασιάτες κατέφυγαν στα Δωδεκάνησα. Τους τελευταίους μήνες του 1918, μετά τη λήξη του Α΄ παγκοσμίου πολέμου για την Τουρκία, άρχισε η παλιννόστηση των προσφύγων στην Μικρά Ασία. Συγκεκριμένα με τη ανακωχή του Μούδρου (1918) και την αποβίβαση του Ελληνικού στρατού στη Σμύρνη (1919) αρκετοί πρόσφυγες που είχαν παραμείνει στα Δωδεκάνησα επέστρεψαν στη Μικρά Ασία, αλλά προσωρινά όπως αποδείχθηκε. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, πολλές οικογένειες Μικρασιατών εγκαταστάθηκαν πλέον οριστικά στη Λέρο και τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα.

Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος

Με την έναρξη του Ελληνο-Ιταλικού Πολέμου, πολλοί Δωδεκανήσιοι έσπευσαν αμέσως ως εθελοντές, συγκροτώντας το Σύνταγμα Δωδεκανησίων. Από τους πρώτους που κατετάγησαν τότε ήταν και ο Λεριός καθηγητής μαθηματικών Απόστολος Ευαγγέλου. Μετά την κατάρρευση του μετώπου διέφυγε μαζί με πολλούς άλλους στη Μ. Ανατολή. Από ’κει βρέθηκε στην Κρήτη, όπου ανέπτυξε έντονη κατασκοπευτική δράση εναντίον των Γερμανών οι οποίοι τον συνέλαβαν και τον εκτέλεσαν, μετά από φριχτά βασανιστήρια. Η προτομή του, στο προαύλιο του Μπελλένειου Γυμνασίου Λέρου, υπενθυμίζει στους σύγχρονους Λεριούς και κυρίως στα παιδιά και τους νέους, το πατριωτισμό την αποφασιστικότητα και μαχητικότητά του και συνακόλουθα όλων των συμπολεμιστών του.

Η Λέρος στη δίνη του Πολέμου

Από το 1940, όπου η Ιταλία εισήλθε επίσημα πια στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο με την πλευρά της Γερμανίας, η Λέρος υπέφερε από τις εναέριες επιδρομές της βρετανικής Royal Air Force. Ως αποτέλεσμα των άριστων αραξοβολιών που παρέχονταν στα θωρηκτά, λόγω του μεγάλου αριθμού όρμων και κολπίσκων, το νησί υπήρξε το δεύτερο πιο βομβαρδισμένο νησί του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (μετά την Κρήτη). Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1943, όταν η Ιταλία κατάλαβε πως δεν μπορούσε να συνεχίσει τον Πόλεμο στηρίζοντας τους Γερμανούς, υπέγραψε ανακωχή και πέρασε στη μεριά των Συμμάχων. Όταν βρετανικές ενισχύσεις έφτασαν στη Λέρο και τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, το νησί υπέφερε και άλλους βομβαρδισμούς, αυτή τη φορά από τους Γερμανούς. Από τις πρώτες αεροπορικές επιθέσεις ήταν αυτή κατά του ελληνικού Α/Τ Βασίλισσα Όλγα D-15 και του αγγλικού [(Intrepid)], τα οποία βυθίστηκαν την Κυριακή 26 Σεπτεμβρίου του 1943, ενώ ήταν αγκυροβολημένα στο Portolago, το σημερινό Λακκί. Ακολούθησαν δεκάδες επιδρομές των Ju 87 και Ju 88, επί 52 ημέρες. Τελικά το νησί της Λέρου καταλήφθηκε από τα γερμανικά στρατεύματα κατά τη Μάχη της Λέρου επιχείρηση «Taifun», με εναέριες και αμφίβιες εφόδους ανάμεσα στις 12 και 16 Νοεμβρίου του 1943. Οι δυνάμεις που ενεπλάκησαν ήταν αλεξιπτωτιστές, ένα τάγμα από την ελίτ μεραρχία του Βρανδεμβούργου. Τα πεζικά στρατεύματα υποστηρίζονταν από βομβαρδιστικά αεροπλάνα της «Luftwaffe». Ανάμεσά τους υπήρχαν και σμηναρχίες Ι. και ΙΙ. από Stuka-Wing 3. Η σμηναρχία I. λειτουργούσε από τη στρατιωτική βάση των Μεγάρων. Το νησί παρέμεινε υπό γερμανική κατοχή μέχρι και το τέλος του πολέμου.

Μεταπολεμική Ιστορία

Αφού οι Γερμανοί εκκένωσαν το νησί, πέρασε υπό βρετανική διοίκηση μέχρι τις 7 Μαρτίου του 1948, όπου μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα ενώθηκε με την Ελλάδα. 600 χρόνια μετά τη λήξη της Βυζαντινής κυριαρχίας, για πρώτη φορά τα Δωδεκάνησα ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος. Κατά τη διάρκεια των Μεταπολεμικών χρόνων, οι ελληνικές κυβερνήσεις χρησιμοποίησαν πολλά από τα κτήρια του νησιού για διάφορους λόγους. Κατά τη Χούντα των Συνταγματαρχών, το νησί χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εγχώριας εξορίας πολιτικών κρατουμένων, χρησιμοποιώντας τις παλιές Ιταλικές στρατιωτικές αποθήκες στην περιοχή «Παρθένι» και τους παλιούς ιταλικούς στρατώνες στην περιοχή «Άγιος Γεώργιος – Λέππιδα» ως στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Στα καταστήματα της Λέρου υπάρχει πλήθος αγροτικών και παραδοσιακών προϊόντων. Το νησί παράγει μεγάλη ποικιλία οπωροκηπευτικών, ενώ στη Λέρο θα βρείτε και ένα τροπικό φρούτο, του όποιου ο καρπός μεταφέρθηκε από την Αίγυπτο, την γκαβάφα! Είναι ένα φρούτο με έντονη μυρωδιά και γεύση και ευδοκιμεί κυρίως το Σεπτέμβριο. Επίσης το νησί της Λέρου διαθέτει δυο οινοποιητικές μονάδες με μεγάλη ποικιλία στα κρασιά (Κόκκινο – Ροζέ – Λευκό).

Να μην παραλείψετε να δοκιμάσετε τα παραδοσιακά αλίπαστα του νησιού όπως κολιός, σαρδέλα, σκουμπρί , γαύρος και αυγοτάραχο. Φυσικά ένα νησί όπως η Λέρος, τόσο πλούσιο στον πρωτογενή τομέα, παράγει και τυροκομικά προϊόντα: μυτζήθρα (σκληρή –μαλακή ), κρασοτύρι και λαδοτύρι (συντηρούνται αντίστοιχα μέσα σε λαδί και κρασί).

Το εκτροφείο με αυγά από κοτόπουλα ελευθέρας βοσκής, τροφοδοτεί όλο το νησί και μπορείτε να τα προμηθευτείτε στα καταστήματα. Επίσης η Λέρος φημίζεται και για το θυμαρίσιο μέλι, το οποίο επίσης πωλείται στα καταστήματα με είδη διατροφής και πρέπει οπωσδήποτε να δοκιμάσετε!

Στα καταστήματα ειδών ζαχαροπλαστικής – Τοπικών προϊόντων θα απολαύσετε τα τοπικά γλυκά, την πατσαβουρόπιτα με φύλλο κρούστας και γιαούρτι, τα πουγκάκια φούρνου και τηγανιού με θυμαρίσιο μέλι Λέρου, καρύδι, αμύγδαλο, μανταρίνι και σουσάμι, τις γκαβάφες (τοπικό φρούτο), το τοπικό κρασί (Κόκκινο – Ροζέ – Λευκό), αλλά και την τυρόπιτα με μυζήθρα και το αναψυκτικό «σουμάδα» από πικραμύγδαλο!

Πρωταγωνιστές σε αυτή τη γαστρονομική εμπειρία στο νησί της Λέρου είναι οι νοικοκυρές, στα καφενεία και τις ταβέρνες, όπου σερβίρεται το πιο νόστιμο φαγητό με παραδοσιακές συνταγές. Η γευστική πανδαισία του νησιού στηρίζεται στα ντόπια υλικά, στα φρέσκα ψάρια, στις ξακουστές παστές λιχουδιές (αλιπαστά Λέρου), στο ντόπιοι κρασί, στις διάφορες πίττες και πιττάκια, στην τοπική μυζήθρα και φυσικά, στο θυμαρίσιο μέλι!

Στη Λέρο, η δύναμη της αυθεντικής κουζίνας κυριαρχεί παντού. Το ταξίδι στην τοπική γαστρονομία, το οποίο κινείται έξω από τα κλισέ της μαζικής τουριστικής δραστηριότητας, είναι εξίσου συναρπαστικό με την αρχιτεκτονική, το γαλήνιο τοπίο και την εγκάρδια φιλοξενία των κατοίκων τούτου του νησιού οι οποίοι σε καλωσορίζουν, μεταδίδοντάς σου έναν έντονα γήινο και απλό κώδικα επικοινωνίας.

Η Λέρος, νησί που βρέχεται ολόγυρα από καταγάλανες και πλούσιες σε περιεχόμενο θάλασσες, παρουσιάζει μια ιδιαίτερη θα λέγαμε παράδοση στη μαγειρική των ψαριών. Πράγματι το υγρό της στοιχείο είναι πλούσιο σε είδη ψαριών και οστρακοειδών, που δίνουν δυνατότητες πολλαπλών συνδυασμών στην Λεριά νοικοκυρά. Συνεπώς η λεριακή μαγειρική των ψαριών χαρακτηρίζεται από πολλές και μοναδικές παραλλαγές: φρέσκο ψάρι θα φάτε σε όλο το νησί με θέα τη θάλασσα!

Ιστιοπλοΐα

Στο Λακκί της Λέρου υπάρχουν δυο Μαρίνες (Evros Marina – Agmar Marine). Στον όρμο Παντέλι – Βρομόλιθος υπάρχει μικρό αραξοβόλι και θα προστατευτείτε από βόρειους ανέμους. Στο Μπλεφούτι θα βρείτε 4 προβλήτες, αλλά και ξέρες στην ΝΑ πλευρά του. Δεν παρέχει καταφύγιο από νοτιοανατολικούς και ανατολικούς ανέμους. Ο όρμος του Παρθενίου (και συγκεκριμένα ο μικρότερος εσωτερικός ορμίσκος Καλό Πηγάδι) προσφέρει ασφάλεια από όλους τους καιρούς. Ο όρμος των Αλίντων προστατεύεται από τους νοτιάδες και τους νοτιοδυτικούς ανέμους και υπάρχει αραξοβόλι.

Με σκάφος

Ο περίπλους της Λέρου κρύβει πολλές εκπλήξεις, όχι μόνο γύρω από τις ακτές αλλά και στα ανοιχτά, καθώς η ευρύτερη θαλάσσια περιοχή βρίθει από νησίδες με σπάνιο φυσικό κάλλος, όπως τα Λέβιθα, η Κίναρος κι ο Γλάρος στα Δ, ο Αρχάγγελος στα Β, το Μικρό και Μεγάλο Λιβάδι στα ΒΑ ενώ κοντά είναι και το Φαρμακονήσι. Το στενό του Αρχάγγελου μεταξύ της ομώνυμης νησίδας και της Λέρου είναι θαυμάσιος ψαρότοπος και προσφέρεται για δέσιμο αρόδο σε περίπτωση που χαλάσει ο καιρός. Ο Αρχάγγελος διαθέτει τρεις πανέμορφες αμμουδιές. Στην πρώτη υπάρχει ακόμη ένας παλιός μόλος. Πιο ανατολικά διακρίνονται οι βραχονησίδες Τρυπητή και Στρογγυλή με εκπληκτικά νερά για κολύμπι. Υπάρχουν αρκετές ξέρες και απαιτείται μεγάλη προσοχή στην προσέγγιση της πρώτης ενώ κοντά στη δεύτερη σε βάθος 6 μ. διακρίνεται το κουφάρι ενός γερμανικού αποβατικού του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Η επόμενη βραχονησίδα βρίσκεται στα Α, απέναντι από τον όρμο του Παντελιού και είναι αφιερωμένη στην Αγία Κυριακή φιλοξενώντας το ομώνυμο ξωκλήσι. Εδώ αξίζει να βρεθείτε για ηλιοβασίλεμα. Νοτιότερα, στο στενό μεταξύ Λέρου και Καλύμνου, εάν οι 3 βραχονησίδες (Βελόνα, Μικρό και Μεγάλο Γλαρονήσι) ήταν ελάχιστα μεγαλύτερες, τότε τα δυο νησιά θα είχαν ενωθεί. Κι εδώ οι ξέρες είναι επικίνδυνες. Στους όρμους Βάγια και Αγιος Νικόλαος υπάρχουν δυο απόκρυφα ακρογιάλια, με ψιλό βότσαλο και άμμο αντίστοιχα, ιδανικά για κολύμπι και απομόνωση. Το Λακκί είναι ένα από τα ασφαλέστερα αγκυροβόλια της Μεσογείου όταν δε φυσάνε ΝΔ, Β και Α άνεμοι. Οποτε πνέει δυνατά ένας από τους προαναφερόμενους, μπαίνει μπουκαδούρα γεγονός που πρέπει να το λάβετε υπόψη αν δέσετε αρόδο. Στο Λακκί λειτουργούν δυο ιδιωτικές μαρίνες, μια στα Β και μια κοντά στο εμπορικό λιμάνι με υπηρεσίες ανεφοδιασμού, διαχείμασης και επισκευών.

Άλλα αγκυροβόλια: Ο όρμος των Αλίντων διαθέτει αραξοβόλι και είναι ο καταλληλότερος όταν επικρατούν Ν και ΝΔ άνεμοι. Στο Παρθένι, ο εσώτατος ορμίσκος Καλό Πηγάδι είναι ασφαλής σε όλους τους καιρούς. Αραξοβόλι υπάρχει και στον όρμο Παντέλι προστατευμένο από τους βοριάδες, καθώς και στον ρηχό όρμο της Γούρνας. Οι βραχονησίδες Πλάκα, Πηγανούσα, Στρογγύλη, Μαύρα, Γλάρος, Μεγάλο Λιβάδι, Τρυπητή, Βελόνα, Φαραδονήσια, Γλαρονήσια έχουν χαρακτηρισθεί ως τόποι ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Tα νησιά Αρχάγγελος, Φαραδονήσια, Λέρικο και Μικρό και Μεγάλο Γλαρονήσι έχουν ενταχθεί στο κοινοτικό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών NATURA 2000.

Καταδύσεις

Η θάλασσα γύρω από τη Λέρο έχει μεγάλη ορατότητα (φτάνει έως και 50 μ.) και υπέροχους βυθούς με πλούσιο οικοσύστημα, σπηλιές, ξέρες, ναυάγια. Στο νησί λειτουργούν ιδιωτικά καταδυτικά κέντρα ικανά να σας εφοδιάσουν με τον απαραίτητο εξοπλισμό για υποθαλάσσιες εξερευνήσεις. Σε βάθος 20 μ. κοντά στη νησίδα Στρογγυλή βρίσκεται κομμένο στη μέση ένα γερμανικό αποβατικό σκάφος τύπου «Η». Στο Παρθένι, κοντά στο ακρωτήρι Κοραής έχει βυθιστεί ελληνική φορτηγίδα επιταγμένη από τους Ιταλούς για ανθυποβρυχιακό πόλεμο. Το ναυάγιο γειτονεύει με ιχθυοκαλλιέργεια και η ορατότητα είναι περιορισμένη. Στον πυθμένα της εισόδου για το λιμάνι στο Λακκί βρίσκονται ακόμα τυλιγμένα σε τεράστιες μπάλες ανθυποβρυχιακά δίχτυα που είχαν τοποθετήσει οι Ιταλοί με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου για την ασφάλεια του ναυστάθμου τους. Στο βυθό του Λακκιού την παράσταση κλέβει το ναυάγιο του θρυλικού αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα, σε βάθος 30 μ. Ηταν το καμάρι του ελληνικού στόλου. Εκτέλεσε επιτυχώς εκατοντάδες πολεμικές αποστολές από την Αδριατική μέχρι τον Ινδικό ωκεανό μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1943 που αιφνιδιάστηκε από ένα σμήνος γερμανικών βομβαρδιστικών «Ju-88». Στον πυθμένα της παραλίας Μπλεφούτη, σε βάθος 17μ., βρίσκεται η άτρακτος ενός βομβαρδιστικού Henkell 111 και στο λιμανάκι της Ρίνας, κοντά στην ακτή, είναι βυθισμένο το ιταλικό ατμόπλοιο «Ivorea».

Μονοπάτια

Η ομαλότητα του εδάφους της Λέρου, καθιστά κάθε περιπατητική εξόρμηση απολαυστική. Ο Δήμος φρόντισε για την ανάδειξη των σημαντικότερων μονοπατιών, τα περισσότερα από τα οποία έχουν σήμανση και διαμορφωμένα κιόσκια για ξεκούραση. Πέρα από το φυσιολατρικό ή αρχαιολογικό τους ενδιαφέρον αρκετές διαδρομές σχετίζονται με την πολεμική ιστορία του νησιού κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο.

Προς το Κάστρο της Παναγιάς: Για να φτάσετε ως το Κάστρο της Παναγιάς (Κάστρο Παντελίου), εφόσον σας αρέσουν οι ρομαντικοί περίπατοι, θα αφήσετε το όχημά σας στο χώρο στάθμευσης του Πλατάνου και θα ανηφορίσετε από τις γειτονιές του Πλατάνου προς την Αγία Παρασκευή. Από εκεί θα ακολουθήσετε το μονοπάτι με τα 500 περίπου σκαλοπάτια. Θα περιδιαβείτε στα όμορφα σοκάκια του Πλατάνου και της Αγίας Παρασκευής και από το σημείο όπου τελειώνει ο οικισμός θα ανηφορίσετε στην πλαγιά του λόφου, μυρίζοντας το θυμάρι, την αλουσφακιά και άλλα μυρωδικά. Στο Απιτύκι θα δείτε πυροβολαρχίες και κτίρια στρατωνισμού. Η θέα καθώς ανεβαίνετε σας αποζημιώνει για την κόπωση που τυχόν θα αισθανθείτε. Η Λεριοί κάνουν τάμα αυτό το ανέβασμα με τα πόδια, όταν υποβάλλουν μια παράκληση στην Μεγαλόχαρη. Φτάνοντας στην πύλη του Κάστρου, θα αισθανθείτε ότι περνάτε μια χρονική πύλη για μια άλλη εποχή. Αν αφήσετε την φαντασία σας, θα δείτε τους ιππότες και τους Λεριούς κατοίκους να φυλάσσουν τις πολεμίστρες από την επιδρομή του εχθρού.

Από Λακκί για Ξηρόκαμπο: Αφήνοντας το Λακκί πίσω παίρνουμε την κατεύθυνση που οδηγεί στον Ξηρόκαμπο και φθάνουμε στα Τεμένια. Εκεί ήταν η βιομηχανική ζώνη ενώ σήμερα βρίσκεται το κτίριο της ΔΕΗ (πρώην SIER). Δίπλα ακριβώς βρίσκεται ο χώρος που κάποτε στεγαζόταν το εργοστάσιο αεριούχων Dogliani. Αμέσως μετά ήταν το ξυλουργείο του ιταλού Pengo, που διέθετε την μοναδική μηχανή κοπής και επεξεργασίας ξύλου. Εκεί κοντά βρισκόταν και το καθολικό νεκροταφείο. Σήμερα λειτουργεί ως ορθόδοξο ενώ παραμένουν μερικοί ιταλικοί τάφοι. Αφήνοντας πίσω μας τα Τεμένια, φθάνουμε στα Λέπιδα και βλέπουμε στα δεξιά μας το ψυχιατρικό νοσοκομείο, που κάποτε φτιάχτηκε για να στεγάσει το ιταλικό αεροναύσταθμο G. Rosseti (βάση υδροπλάνων). Διακρίνονται τα εντυπωσιακά κτίρια και ένας από τους δύο γερανούς, που κάποτε ανύψωναν τα υδροπλάνα να τα βγάλουν στην στεριά. Τα τρία μεγάλα υπόστεγα υδροπλάνων δεν υπάρχουν πλέον, το ένα μάλιστα από αυτά βρίσκεται σήμερα στο Τατόϊ Αττικής και στεγάζει το αεροπορικό μουσείο. Όταν αφήσουμε στα δεξιά την πύλη του Κρατικού Θεραπαυτηρίου και συνεχίσουμε τον δρόμο προς τον Ξηρόκαμπο, συναντάμε τον οικισμό Σφακιά, και στα αριστερά μας ένα ασφαλτοστρωμένο δρόμο, που μας οδηγεί στο όρος Τσίγκουνα. Εκεί υπάρχουν τα κτίρια στρατωνισμού της πυροβολαρχίας 113 καθώς και το μηχανοστάσιο για τις ηλεκτρογεννήτριες. Μόλις συναντήσουμε τα πρώτα σπίτια του Ξηρόκαμπου (λίγο μετά το εκκλησάκι του Αγ.Βλάση) βρίσκουμε την πινακίδα που δείχνει το δρόμο για το Παλαιόκαστρο. Το ανέβασμα στο Παλαιόκαστρο θα μας οδηγήσει στους προϊστορικούς χρόνους (λείψανα «κυκλώπειου τείχους») . Συγχρόνως, θα μας εξασφαλίσει μια επίσκεψη σε μνημεία ιστορικού και ταυτόχρονα θρησκευτικού ενδιαφέροντος, όπως το εκκλησάκι της Παναγιάς και τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Μέσα στην ακρόπολη έτρεχαν να προφυλαχθούν από επιδρομές οι πρόγονοι των σημερινών Λερίων. Συνεχίζοντας το δρόμο προς τον Ξηρόκαμπο, θα συναντήσουμε την εκκλησία του χωριού, Άγιος Φανούριος, από την οποία περνά ένας δρόμος που οδηγεί στο όρος Σκουμπάρδα στα κτίρια στρατωνισμού των πυροβολαρχιών 262 και στον Άγιο Γεώργιο. Ο δρόμος είναι ασφαλτοστρωμένος μόνο στην αρχή της διαδρομής. Όποιος ανέβει μέχρι την κορυφή, θα μείνει έκθαμβος από την υπέροχη θέα όλου του νησιού και θα νιώσει ένα με το Αιγαίο. Επίσης θα μπορέσει να δει τα ιστορικά κτίρια, που χρονολογούνται από τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατηφορίζοντας τον δρόμο του Ξηροκάμπου προς την παραλία, διερχόμαστε μέσα από το χωριό. Ο δρόμος συνεχίζει μέχρι το Διαπόρι – Τούρτουρας και τον φωτοηλεκτρικό σταθμό FT3. Η διαδρομή είναι ασφαλτοστρωμένη μέχρι το εκκλησάκι της Παναγιάς της Καβουράδαινας, όπου μπορούμε να σταματήσουμε για να το επισκεφθούμε. Από το Διαπόρι ως τις πυροβολαρχίες 281 και 388 θα πρέπει να πάμε πεζοί, γιατί δεν υπάρχει οδική πρόσβαση, αλλά αξίζει τον κόπο, διότι στα κτίρια στρατωνισμού των πυροβολαρχιών διακρίνονται ακόμα τοιχογραφίες που έγιναν την περίοδο της κατοχής.

Από Λακκί για Πατέλλα: Στην διαδομή προς την Πατέλλα, μια διαδρομή που προσφέρει πολλές πληροφορίες για τη στρατιωτική οργάνωση των ιταλών στο νησί, περνάμε πρώτα από το μνημείο του αντιτορπιλλικού «Βασίλισσα Όλγα», στην παραλία του Λακκίου. Στα δεξιά μας βλέπουμε το κτίριο της Ιταλικής Ναυτικής Διοίκησης με την μεγάλη αποθήκη δίπλα του. Σχεδόν αμέσως μετά υπάρχει το κτίριο της ΥΝΤΕΛ και το κτίριο διαμονής του Διοικητή της Ναυτικής Βάσης (εδώ διέμενε και ο τελευταίος διοικητής ναύαρχος Mascerpa). Τα κτίρια στη Γωνιά ήταν τα πρώτα που χτίστηκαν, πριν από την πόλη του Λακκίου, αλλά συνέχισαν να χτίζονται και αργότερα. Αριστερά μας φαίνεται η αποβάθρα που έδεναν οι τορπιλάκατοι (και σήμερα χρησιμοποιείται ως μαρίνα). Ακριβώς από πάνω, στην κορυφή του λοφίσκου υπάρχει η βάση του αντιαεροπορικού πολυβόλου (αερόφωνο). Αφού περάσουμε τη Γωνιά, μέσα από μια πευκόφυτη δασώδη περιοχή συναντούμε το Κουλούκι και την Μερικιά. Εκεί βρίσκονται εγκαταλελειμμένες οι μεγάλες υπόγειες αποθήκες πυρομαχικών και τα συνεργεία. Εδώ θα συναντήσουμε το περίφημο Πολεμικό Μουσείο «ΤΟΥΝΕΛ» στο οποίο εκτίθενται πολεμικά αντικείμενα, φωτογραφικό και οπτικοακουστικό υλικό από τη «Μάχη της Λέρου». Το πολεμικό μουσείο αποτελεί το πρώτο βήμα για την ανάδειξη και προβολή της ιστορίας του νησιού. Συνεχίζοντας φτάνουμε στο στόμιο του φυσικού λιμανιού, στο ακρωτήρι Κατσούνι, όπου θα δούμε τα κτίρια στρατωνισμού, τον χώρο της μηχανής που τραβούσε το ανθυποβρυχιακό δίκτυο και την κολόνα που τύλιγε το καλώδιο με τα διάφορα εμπόδια, που έκλειναν την είσοδο του κόλπου. Εδώ βλέπει κανείς τις βάσεις των πυροβόλων της 250 και 227 πυροβολαρχίας και το μισογκρεμισμένο παρατηρητήριο. Επιστρέφοντας προς τον κεντρικό δρόμο και συνεχίζοντας φθάνουμε στην πυροβολαρχία Ducci όπου συναντούμε κάποια κτίρια, το ένα με θωρακισμένα παράθυρα και πόρτες. Τα σημάδια από τις ανατινάξεις είναι εμφανή. Συνεχίζοντας φθάνουμε στην κορυφή της Πατέλλας. Στο χώρο αυτό ήταν κάποτε η διοίκηση της FAM DI CAT, δηλαδή η διοίκηση και ο συντονισμός ολόκληρου του αντιαεροπορικού συστήματος. Διέθετε και αερόφωνα για τον εντοπισμό αεροπλάνων με παρατηρητήρια υπό την διοίκηση του αντιπλοιάρχου V. Spigai. Σήμερα η στέγη του παρατηρητηρίου είναι γκρεμισμένη. Υπάρχουν τα υπολείμματα ενός μεγάλου και ενός μικρότερου αερόφωνου. Επίσης υπάρχουν και τα κτίρια στρατωνισμού και διοίκησης.

Από Λακκί για Παρθένι: Στη διαδρομή προς τον Πλάτανο, στο ύψος της Άγκυρας συναντούμε έναν δρόμο στα δεξιά, που αν τον ακολουθήσουμε, φθάνουμε στην περιοχή Βίγλα όπου βρίσκεται η πυροβολαρχία 306. Είναι από τις πιο εντυπωσιακές οχυρές θέσεις του νησιού. Υπάρχουν οι σήραγγες εισόδου, οι θέσεις πυροβόλων και το κτίριο στρατωνισμού. Αν στο ύψος της Άγκυρας στρίψουμε αριστερά φθάνουμε στον Άγιο Νικόλαο τον φτωχό. Εκεί βρίσκεται ο ιταλικός ασύρματος με τρεις πανύψηλες κεραίες και το κτίριό τους, που σήμερα είναι ανοικτό και εγκαταλελειμμένο. Από την Άγκυρα στρίβοντας αριστερά φθάνουμε στη θέση Ράχη όπου ακόμα φαίνονται οι θέσεις της 211 πυροβολαρχίας. Συνεχίζοντας την όμορφη διαδρομή από την Ράχη θα φθάσουμε, στην Καμάρα και τα Άλιντα. Στα Άλιντα αξίζει να επισκεφθούμε το λαογραφικό και ιστορικό μουσείο «Μανόλης Ήσυχος» στον Πύργο Μπελλένη, το οποίο είναι το μοναδικό μουσείο νεότερης ιστορίας της Δωδεκανήσου. Φεύγοντας από τα Άλιντα και οδεύοντας προς το Παρθένι, στις περιοχές Καμάρα και Σμαλού θα συναντήσουμε μερικές από τις ιταλικές αποθήκες που χρησιμοποιούνται και σήμερα. Αμέσως μετά ένας χωματόδρομος οδηγεί στην πυροβολαρχία 906 στη Διπλόγουρνα, με ένα κτίριο στρατωνισμού όπου διακρίνονται τοιχογραφίες και επιγραφές στους τοίχους. Στην περιοχή Μάρκελλος βρίσκονται τα κατάλοιπα της πυροβολαρχίας, Farinata. Φθάνοντας στο Παρθένι, θα δούμε πολλά στρατιωτικά κτίρια τα οποία είναι σε λειτουργία και σήμερα, αλλά απαγορεύεται η είσοδος. Στην αποβάθρα διακρίνονται ακόμα, οι σιδηροτροχιές για τα βαγόνια που μετέφεραν τις νάρκες και τις τορπίλες. Συνεχίζοντας συναντάμε το λιμανάκι της Ρίνας. Εκεί είχε καταφύγει το «Ivorea», που το ανακάλυψαν και το βύθισαν οι Γερμανοί. Ένα μικρό τμήμα γλίτωσε από την διάλυση και βρίσκεται μισοβυθισμένο κοντά στην ακτή. Ακόμα μπορούμε να διακρίνουμε τις δέστρες, που έδεναν τα πλοία και υπολείμματα από το ανθυποβρυχιακό δίχτυ. Προχωρώντας προς τον Μπλεφούτι, στο ύψωμα υπάρχουν τα υπολείμματα της 888 πυροβολαρχίας. Στο ακρωτήριο Ασφούγκαρος βρισκόταν η πυροβολαρχία 899, διασώζεται το κτίριο στην πρόσοψη του οποίου υπάρχει η επιγραφή «Siamo orgogliosi di occupare un posto di combattimento, di sacrifici e di dovere», δηλαδή «είμαστε υπερήφανοι που βρισκόμαστε σε μια θέση μάχης, θυσίας και καθήκοντος».Αμέσως μετά είναι ο κόλπος της Βαγιάς όπου αποβιβάστηκαν οι Γερμανοί, μετά τη μάχη της Λέρου. Απέναντι στο νησάκι Στρογγυλή, βρίσκεται βυθισμένο σε βάθος έξι μέτρων ένα γερμανικό αποβατικό. Επίσης στις θέσεις Άγιος Πολύκαρπος, Άγιος Σπυρίδωνας, Γέρακας, Κλειδί, Θυμάρι και Φακουδιά, καθώς και σε άλλα σημεία μπορείτε να επισκεφθείτε και άλλες πυροβολαρχίες εκ των οποίων αρκετές διαθέτουν και τοιχογραφίες εκείνης της εποχής.

Μπορείτε να επισκεφτείτε τη Λέρο μέσω των πλοίων της γραμμής Δωδεκανήσου, τα οποία αναχωρούν καθημερινά από Πειραιά με προορισμό τα λιμάνια των νησιών ή εναλλακτικά μέσω αεροπορικής σύνδεσης της Λέρου με την Αθήνα, την Κω, την Κάλυμνο, την Ρόδο και την Αστυπάλαια.

Ακτοπλοϊκώς μέσω γειτονικών νήσων: Yπάρχει ακτοπλοϊκή σύνδεση των λιμένων της Λέρου μέσω Catamaran με τα γειτονικά νησιά (Σάμος, Φούρνοι, Ικαρία, Πάτμος, Λειψοί, Κάλυμνος, Σύμη, Νίσυρος) καθώς και με τα νησιά κορμού Δωδεκανήσου (Κώς – Ρόδος) καθημερινά ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Eπίσης οι επισκέπτες μπορούν να ταξιδεύσουν προς Λέρο με το πλοίο «Κάλυμνος» το οποίο πραγματοποιεί δρομολόγια από και πρός το Νησί μας τέσσερις φορές την εβδομάδα, ξεκινώντας από το νησί της Καλύμνου και περνώντας από τα λιμάνια της Σάμου, Αγαθονησίου, Αρκιών, Λειψών, Πάτμου, καθώς επίσης και με τα πλοία «Κατερίνα» (Μούγγρος) με έδρα την Λέρο, και «ΑΝΝΑ EXPRESS» με έδρα τους Λειψούς, τα οποία εκτελούν επί καθημερινής βάσης το δρομολόγιο Λέρος (αναχώρηση από Ξηρόκαμπο. Αγ. Μαρίνα – Λακκί) – Κάλυμνος (άφιξη στις Μυρτιές) και αντίστροφα.

Αεροπορικώς: Καθημερινά πραγματοποιούνται πτήσεις από το αεροδρόμιο «Ελευθέριος Βενιζέλος» με προορισμό το αεροδρόμιο της Λέρου και αντίστροφα. Εκτός από την απευθείας σύνδεση του νησιού της Λέρου με το Αεροδρόμιο της Αθήνας, εκτελείται και ένα δρομολόγιο διερχόμενης πτήσης, με σταθμό αναχώρησης το Αεροδρόμιο της Ρόδου, και εξυπηρετεί την Κω, Λέρο, και Αστυπάλαια με επιστροφή από τα νησιά αυτά στη Ρόδο. Τους θερινούς μήνες το δρομολόγιο αυτό εκτελείται τρείς φορές την εβδομάδα, ενώ τους χειμερινούς μήνες δύο. Επίσης, ο διεθνής αερολιμένας της Κω «Ιπποκράτης» συνδέεται με τακτικά δρομολόγια από διάφορα αεροδρόμια της χώρας. Το αεροδρόμιο απέχει 27 χλμ. από την πόλη της Κω και βρίσκεται κοντά στην Αντιμάχεια. Κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου υπάρχουν τρεις πτήσεις σε καθημερινή βάση από Αθήνα για Κω, οι οποίες διαρκούν περίπου 50 λεπτά. Επίσης την ίδια περίοδο ευρωπαϊκά ναυλωμένα charter προσγειώνονται στον αερολιμένα της Κω, μεταφέροντας τουρίστες από ευρωπαϊκές χώρες.  Ακτοπλοϊκώς το λιμάνι της Κω συνδέεται καθημερινά (τους θερινούς μήνες) με τη Λέρο.