Αξιοθέατα στη Λέρο
Αρχαιολογικό Μουσείο
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λέρου που βρίσκεται στην Αγία Μαρίνα (δίπλα στο δημοτικό σχολείο), μπορείτε να θαυμάσετε αξιόλογα ευρήματα, επιγραφές, επιτύμβιες στήλες, νομίσματα, ψηφιδωτά και αγγεία, εκθέματα από την Κλασική Περίοδο καθώς και αντικείμενα της Παλαιοχριστιανικής Εποχής.
Κάστρο Παντελίου
Στα βορειοανατολικά της Λέρου, στην κορυφή του λόφου Πιτύκι και σε ύψος 200 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, δεσπόζει το κάστρο του νησιού (Κάστρο Παντελίου). Στη δυτική πλευρά του φρουρίου οικοδομήθηκε ο ναός της Παναγιάς, θρησκευτικό και πνευματικό σύμβολο των κατοίκων της Λέρου. Σύμφωνα με την παράδοση, μια εικόνα της Παναγίας εμφανίστηκε από τη θάλασσα στο νησί και εγκαταστάθηκε από θαύμα στο μπαρουτχανέ (πυριτιδαποθήκη) του κάστρου ανάμεσα σε δύο αναμμένες λαμπάδες, παρά τις προσπάθειες του Τούρκου αγά για την απομάκρυνσή της. Προς τιμήν της οικοδομήθηκε ναός στον ίδιο τόπο, ο οποίος πολύ σύντομα έγινε το κύριο προσκύνημα του νησιού και των ναυτικών του. Ο ναός στη σημερινή του θέση, οικοδομήθηκε μετά το 1669. Η αρχική μικρή εκκλησία πρέπει να ανακαινίστηκε και να διευρύνθηκε ως το 1719, έτος κατά το οποίο εγκαινιάστηκε από τον μητροπολίτη Καρπάθου Νεόφυτο Γαιρμάνη. Ο μονόχωρος ναός δέχθηκε πολλές επεμβάσεις και προσθήκες κατά το 18ο και 19ο αιώνα. Πολύτιμο κειμήλιο της λατρείας των Λερίων αποτελεί η μικρών διαστάσεων εικόνα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας, που είναι τοποθετημένη σε ξυλόγλυπτο πλαίσιο και φέρει χρυσάργυρη επένδυση, που φιλοτεχνήθηκε περί το 1732. Ο ναός διαθέτει δεσποτικές ξεχωριστής ποιότητας εικόνες, πολλές από τις οποίες, καθώς και διάφορα κειμήλια, εκτίθενται στο Εκκλησιαστικό Σκευοφυλάκιο Βυζαντινής Τέχνης, που οικοδομήθηκε πρόσφατα δίπλα στο ναό και λειτουργεί ως μουσείο. Για όσους αγαπούν τους ρομαντικούς περιπάτους θα ανηφορίσουν από τις γειτονιές του Πλατάνου προς την Αγία Παρασκευή και από εκεί θα ακολουθήσουν το μονοπάτι με τα 500 περίπου σκαλιά. Στο τέλος αυτού του περιπάτου θα αντικρίσουν το Κάστρο, η θέα του οποίου οδηγεί πίσω στο χρόνο. Για τους πιο βιαστικούς και ανυπόμονους υπάρχει ο άνετος αυτοκινητόδρομος. Στη δυτική πλευρά του βυζαντινού κάστρου δεσπόζει ο ναός της Παναγιάς, ο οποίος διαθέτει χρυσοποίκιλτο τέμπλο και αξιόλογες αγιογραφίες. Επόμενη στάση είναι το Εκκλησιαστικό Μουσείο το οποίο στεγάζεται ακριβώς δίπλα στο ναό σε νέο κτίριο. Θαυμάστε τα σπάνια χειρόγραφα, τα ιερά βιβλία, τις πολύτιμες εικόνες, τα ιερά άμφια και άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενα. Τέλος επισκεφθείτε τις μεγάλες υπόγειες αποθήκες και δεξαμενές νερού του κάστρου. Το κάστρο του Παντελίου αποτελεί το σημαντικότερο φρουριακό συγκρότημα της Λέρου και δεσπόζει στην κορυφή του λόφου Πιτύκι (Απιτύκι), πάνω από το χωριό Πλάτανος, σε ιδιαίτερα στρατηγική θέση, ανάμεσα στα δύο φυσικά λιμάνια που σχηματίζονται στον κόλπο της Αγίας Μαρίνας και τον ομώνυμο όρμο του Παντελίου, στην ανατολική ακτή του νησιού.
Οι περίβολοι του Κάστρου
Πρώτος περίβολος: Σήμερα διασώζει τρεις περικεντρικούς περιβόλους, πέντε εκκλησίες και διάφορα άλλα κτίσματα διάσπαρτα στο χώρο. Ο εσωτερικός περίβολος που καταλαμβάνει το ψηλότερο σημείο του λόφου θα πρέπει να χρονολογηθεί στους μεσοβυζαντινούς χρόνους και οπωσδήποτε πριν τα τέλη του 11ου αι., όπως φανερώνει ο τρόπος κατασκευής των τειχών του, ή ακριβέστερα πριν το 1087/88 σύμφωνα με τις μαρτυρίες στα σχετικά έγγραφα της αυτοκρατορικής γραμματείας που φυλάσσονται στη μονή της Πάτμου. Πρόκειται για έγγραφα που δόθηκαν στον ηγούμενο Χριστόδουλο και συγκεκριμένα το πιττάκιο (1087) της Άννας Δαλασσηνής, μητέρας του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, με το οποίο παραχωρήθηκαν στη Μονή της Θεοτόκου των Καστριανών στην Κω φορολογικές απαλλαγές και δωρίθηκαν τα «προάστεια» Τεμένιο και Παρθένιο και το ήμισυ του κάστρου Πεντελίου της Λέρου (που υπαγόταν μέχρι τότε στο σεκρέτο του Μυρελαίου, ευαγές ίδρυμα της Κωνσταντινούπολης), και η νήσος Λειψώς, καθώς επίσης το πιττάκιο και το χρυσόβουλλο (1088) του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, βάσει του οποίου ιδρύθηκε η περίφημη Μονή του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου. Από το κάστρο του Παντελίου προσδιορίζεται ότι του παραχωρήθηκε το ανηφορικότερο («ανωφερέστερον») τμήμα μαζί με την οχύρωσή του («μετά του περιτείχισματος αυτού»), εννοώντας προφανώς τον εσωτερικό περίβολο που καταλαμβάνει το πιο ψηλό σημείο του λόφου. Το «πρανέστερον» τμήμα του κάστρου παρέμεινε στην ιδιοκτησία του σεκρέτου του Μυρελαίου. Στην ίδια δωρεά αναφέρονται επίσης μία εκκλησία και ορισμένα κελιά που περικλείονταν εντός του περιτειχίσματος.
Δεύτερος περίβολος: Ο δεύτερος εσωτερικός περίβολος του κάστρου ανήκει πιθανότατα στην ίδια περίοδο, καθώς η Άννα Δαλασσηνή, λίγο αργότερα, πιθανότατα το 1088, όταν ο γιος της απουσίαζε σε εκστρατεία κατά των Πετσενέγκων, εκδίδει πρόσταγμα με το οποίο ορίζει στον στρατηγό και προνοητή της Σάμου Ευστάθιο Χαρσιανίτη να παραχωρήσει στον όσιο Χριστόδουλο, ολόκληρο το κάστρο του Παντελίου («το όλον κάστρον»). Στο πρακτικό παράδοσης του κάστρου που συνέταξε τον Απρίλιο του 1089 με εντολή του στρατηγού Χαρσιανίτη ο νοτάριος Ιωάννης Θεολογίτης καταγράφονται μεταξύ άλλων τα κτίσματα εντός του κάστρου: έξι σπίτια, πέντε κελιά και μία κινστέρνα. Ο περιορισμένος αριθμός τους και η κακή κατάσταση διατήρησής τους σύμφωνα με την περιγραφή του νοτάριου Θεολογίτη, φανερώνουν ότι οι κάτοικοι του νησιού κατέφευγαν στο κάστρο μόνο σε περίπτωση ανάγκης και δεν διέμεναν μονίμως σε αυτό. Σήμερα, τμήμα από το χρυσόβουλλο λόγο του αυτοκράτορα Αλέξιου του Α΄, καθώς επίσης το πρακτικό παράδοσης της δωρεάς του στρατηγού Χαρσιανίτη, παρουσιάζονται σε φωτογραφική ανατύπωση σε ειδική προθήκη διαφανοσκοπίου στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Λέρου.
Τρίτος περίβολος: Ο τρίτος μεγαλύτερων διαστάσεων, εξωτερικός περίβολος εντάσσεται στο οικοδομικό πρόγραμμα της ιπποτοκρατίας (αρχές 14ου αι. – 1522) και ειδικότερα του τέλους του 15ου και των αρχών του 16ου αιώνα, οπότε ενισχύεται και το προϋπάρχον βυζαντινό κάστρο (οι δύο εσωτερικοί περίβολοι) για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των πυροβόλων όπλων που καθιερώνονται στο β΄ μισό του 15ου αιώνα. Τα οικόσημα των μεγάλων μαγίστρων που είναι διάσπαρτα στο χώρο φανερώνουν τη μέριμνα των Ιωαννιτών Ιπποτών να ενισχύσουν το κάστρο μπροστά στον κίνδυνο των απειλητικών επιδρομών των πειρατών και των Οθωμανών. Εκτεταμένες επισκευές του κάστρου μαρτυρούνται για παράδειγμα το έτος 1492 από τον ιππότη Fra Filippo di Guidone ή μετά τις συνεχόμενες επιθέσεις του Οθωμανού Κεμάλ Ρεΐς και του πειρατή Nihi στις αρχές του 16ου αιώνα (1502, 1506 και 1508) από τον μεγάλο μάγιστρο Aimerie d’ Amboise (1503-1512). Η σημερινή μορφή του κάστρου με τους ισχυρούς προμαχώνες (σήμερα σώζεται σε άριστη κατάσταση εκείνος στο δυτικό τμήμα του εξωτερικού περιβόλου που προστατεύει τον χώρο της κεντρικής πύλης), τις κανονιοθυρίδες, τις καταχύστρες και τα υπόλοιπα μορφολογικά του στοιχεία, είναι σύμφωνη με τις εξελίξεις της οχυρωματικής τεχνολογίας που επέβαλλε η καθιέρωση των πυροβόλων όπλων στο β΄ μισό του 15ου αιώνα.
Ναός της Αρτέμιδος στο Παρθένι
Ο επισκέπτης που ενδιαφέρεται για τα ιστορικά στοιχεία της πατρίδας του, αξίζει να επισκεφθεί τον ανοικτό αρχαιολογικό χώρο στο Παρθένι (δίπλα στο αεροδρόμιο). Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς μαρτυρούν ότι στις βόρειες ακτές της Λέρου, «εν τόπω ελώδει», λατρευόταν η «Ιοκαλλίς Παρθένος» προσωνύμιο που αποδιδόταν στην θεά Άρτεμη. Τα αρχαιολογικά δεδομένα επιβεβαίωσαν το γεγονός καθώς νοτιότερα από τον σημερινό οικισμό Παρθένι, στον ναό του Αγίου Γεωργίου ο οποίος είναι κτισμένος από αρχαιότερα αρχιτεκτονικά μέλη, εντοπίστηκαν ίχνη ιερού αφιερωμένου στην Άρτεμη, τα οποία ανάγονται στους ελληνιστικούς χρόνους. Σε ανασκαφική έρευνα το 1980 ανακαλύφθηκε παλαιοχριστιανικό εκκλησιαστικό συγκρότημα κτισμένο πάνω σε ρωμαϊκά κτίσματα. Μέχρι στιγμής δεν έχει εντοπιστεί η ακριβής θέση του αρχαίου ναού της Παρθένου Ιοκαλλίδος. Ο ιστοριοδίφης Ιάκωβος Ρίζος Ραγκαβής έγραψε το 1855: «υπάρχει μεγάλη κατερειπωμένη εκκλησία περιέχουσα πολλάς πλάκας και κειμένη επί των θεμελίων αρχαίου ναού ος ήν αναμφιβόλως ο της Αρτέμιδος…». Παρόλο που οι χριστιανοί των πρώτων αιώνων, συνήθιζαν να χτίζουν τους χριστιανικούς ναούς, πάνω από τους αρχαιοελληνικούς και με τα υλικά αυτών, δεν έγινε δυνατή η εξακρίβωση της θέσεως του αρχαίου ναού, στον χώρο της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας. Με τη λατρεία της Αρτέμιδος στη Λέρο σχετίζεται το περιστατικό από την ελληνική μυθολογία όπου η θεά του κυνηγιού μεταμόρφωσε τις τέσσερις αδελφές του Μελέαγρου σε όρνιθες.
Πολεμικό Μουσείο «Τούνελ Μερικιάς»
Το πολεμικό Μουσείο του Τούνελ Μερικιάς αποτελεί έναν μοναδικό εκθεσιακό χώρο για την Ελλάδα. Ένα στρατιωτικό τούνελ – από τα πολλά που υπάρχουν στο νησί – έχει αναστηλωθεί με πολύ προσοχή και σεβασμό. Στον υποβλητικό αυτό χώρο φιλοξενούνται πλήθος εκθεμάτων. Η Λέρος εξαιτίας της γεωστρατηγικής της θέσης και του εξαιρετικού φυσικού λιμανιού του Λακκίου, αποτέλεσε την ιταλική ναυτική βάση της Ανατολικής Μεσογείου, από τη δεκαετία του 1930. Με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το Σεπτέμβριο του 1943, οι Γερμανοί επιχείρησαν να καταλάβουν τα Δωδεκάνησα που βρίσκονταν στον έλεγχο των πρώην συμμάχων τους. Τα ιταλικά στρατεύματα προσπάθησαν να αμυνθούν με τη βοήθεια κάποιων βρετανικών στρατευμάτων που ήρθαν σε βοήθεια. Η σφοδρότερη σύγκρουση έγινε στο νησί της Λέρου που και οι δύο αντίπαλοι συγκέντρωσαν μεγάλη δύναμη πυρός. Η μάχη της Λέρου διήρκησε 3 μέρες σκληρών συγκρούσεων και αποτέλεσε την τελευταία σημαντική νίκη για τις δυνάμεις του άξονα. Η επίσκεψη στο πολεμικό μουσείο αποτελεί μια περιήγηση στο χρόνο και στην ιστορία του νησιού. Πλήθος εκθεμάτων που βρέθηκαν διάσπαρτα στο νησί ή ανασύρθηκαν από τις θάλασσες του, αλλά και άλλα που δωρίθηκαν από τον Ελληνικό Στρατό και ιδιώτες, φωτογραφίες και χάρτες, μακέτες και κάθε είδους υλικό, γίνονται οδηγοί σε αυτό το ταξίδι στην ιστορία. Στον περιβάλλοντα χώρο του Τούνελ λειτουργεί στρατιωτικό μουσειακό πάρκο που περιλαμβάνει στρατιωτικά αυτοκίνητα, φορτηγά, αεροπλάνα και διάφορα άλλα αντικείμενα ή όπλα.
Πύργος Μπελλένη
Ο πύργος Μπελλένη χτίστηκε το χρονικό διάστημα 1925 – 1927. Είναι λιθόκτιστο, διώροφο και στους πυργίσκους του τριώροφο κτήριο και δεσπόζει στην παραλιακή οδό στα Άλιντα της Λέρου. Περιβάλλεται από ωραίο και μεγάλο κήπο, που το κάνει ορατό από μεγάλη απόσταση. Στην μπροστινή μεριά του κήπου και στα δύο άκρα του υπάρχουν ισόγεια κτίσματα του ίδιου ρυθμού. Υπήρξε αρχοντική εξοχική κατοικία του εθνικού ευεργέτη Παρίση Μπελλένη (πάμπλουτου Αιγυπτιώτη εργολάβου δημοσίων έργων) ενώ αργότερα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1943) λειτούργησε ως νοσοκομείο των Γερμανών με διαταγή του Στρατηγού Μιλερ. Οι αίθουσες των δύο πρώτων ορόφων διαμορφώθηκαν θεματικά. Στον πρώτο όροφο φιλοξενείται η λαογραφική συλλογή με φορεσιές, γυαλικά, υποδήματα, χρηστικά σκεύη, εκκλησιαστικά κειμήλια, ενδυμασίες, κεντήματα, μουσικά όργανα, καθρέφτες της παλιάς εποχής. Μία αίθουσα είναι αφιερωμένη στον αγωνιστή Κυριάκο Τσακίρη, που εξορίστηκε στη Λέρο και γέμισε με τέχνη τις ώρες της απέραντης μοναξιάς του, ενώ σε άλλη αίθουσα το πρόχειρο χειρουργικό κρεβάτι, ο κλίβανος αποστείρωσης και τα ιατρικά εργαλεία καταγράφουν τις στιγμές που ο πύργος λειτούργησε ως νοσοκομείο κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στο δεύτερο όροφο βρίσκονται πολεμικά εκθέματα: Όπλα, πολυβόλα, ξιφάρια, σταυροί τάφων και ενθυμήματα του πλοίου «Βασίλισσα Όλγα». Εκθέματα από τη μάχη της Λέρου και από τη βύθιση του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα στο Λακκί στις 26 Σεπτεμβρίου 1943 ξαναζωντανεύουν ώρες τραγικές αλλά και ώρες μεγαλείου που έζησε το νησί την περίοδο της ιταλοκρατίας και της γερμανικής κατοχής. Επίσης σε διπλανή αίθουσα βρίσκεται πολεμικό υλικό από τη ναυμαχία του Γέροντα που έγινε στις 29 Αυγούστου 1824, λιθογραφίες του 1830, χάρτες, πορταίτα ευεργετών, σφραγίδες 18ου αιώνα, προσωπικά αντικείμενα του Μέγα Χαρτοφύλακα του Οικ. Πατριαρχείου Εμμ. Γεδέων και το πιάνο της κόρης του Π. Μπελλένη, Φλώρας. Ο τρίτος όροφος, βρίσκεται σε στάδιο προετοιμασίας. Αρχιτεκτονικά το κτίσμα έχει μεγάλο ενδιαφέρον, καθότι παρατηρούμε ένα πολύ ωραίο πάντρεμα μεσαιωνικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής με νεοκλασικά στοιχεία. Οι σκούροι ακρογωνιαίοι λίθοι σχηματίζουν ένα ωραίο κάδρο που περικλείει τα ορθογώνια και, στην κορυφή, κυκλικά δίλοβα ανοίγματα, παρασύροντας έτσι το μάτι και προετοιμάζοντάς το για την απόληξη, δηλαδή τις πολεμίστρες (πεντένια), οι οποίες αποτελούν και την κύρια οχυρωματική έκφραση του κτηρίου. Τα κυκλικά δίλοβα ανοίγματα δένουν αρμονικά με τον κυκλικό πυργίσκο δημιουργώντας έτσι ένα συμμετρικό σύνολο. Η αρμονική διαμόρφωση του κήπου είναι απομεινάρι της νεοκλασικής τεχνοτροπίας. Σήμερα ο Πύργος Μπελλένη είναι ένα εξαιρετικά επιμελημένο μουσείο λαογραφίας και ιστορίας.
Πηγή: Δήμος Λέρου